"Mistycyzm żydowski". Część III
Część III
Nurty średniowieczne
Kabała we współczesnym rozumieniu pojawiła się jednak dopiero w Średniowieczu w diasporze żydowskiej. Sądzi się, że przywędrowała do Europy przed X wiekiem przez Włochy, skąd rozprzestrzeniła się na Cesarstwo Rzymskie oraz południową Francję. Dalej rozwijała się niezależnie w dwóch nurtach: niemieckiego pietyzmu oraz kabały spekulatywnej.
Niemiecki pietyzm, którego doktrynę znajdujemy w Księdze Pobożnych (Sefer chasidim) a reprezentowany przez Samuela Chasyda oraz jego syna Judę i krewniaka Eleazara z Wormacji, rozwinął się między rokiem 1150 a 1250. Nurt ten zalecał pobożnemu człowiekowi drogę pobożności, wyrażonej w spokoju umysłu, ascezie i altruizmie, która prowadzi do stanu, w którym miłość i strach przed bogiem zlewają się, a tak pobożny człowiek otrzymuje magiczne moce stwórcze. Osobiście uważam, że tyle jest to warte, co wiara w znikanie w Wicca...
Z kolei kabała spekulatywna datuje się na początek XIII w. kiedy to Izaak Ślepy zaczął rozwijać obecną w Jecira teorię emanacji w duchu Księgi Jasności (Sefer ha-Bahir), wprowadzając obecne znaczenie terminu Sefirot jako poszczególnych aspektów Stworzenia oraz zaczątki doktryny metempsychozy (Gilgul). Jego dzieło kontynuował w Hiszpanii w drugiej połowie XIII w. Abraham Abulafia, który rozwinął techniki kabalistycznej pracy z alfabetem hebrajskim (Temurę i Gematrię) a z ich pomocą osiągał stany ekstatyczne pozwalające mu duchowo zjednoczyć się z coraz wyższymi Sefirami, a przez to zbliżać się do Boga. Jego uczeń, Józef ben Abraham Gikatilia rozszerzył i uporządkował nauki swego mistrza, wskazując na tajemne powinowactwa między poszczególnymi Sefirami.
Jednak głównym i najbardziej wpływowym dziełem tamtego okresu była Księga Blasku (Sefer ha-Zohar) opublikowana około 1290 roku przez hiszpańskiego rabina Mojżesza de Leon. Zohar traktuje głównie o Ain Sof - Bogu nieskończonym i niepoznawalnym oraz o tym, że wszystko, co dzieje się w świecie materialnym ma swoje odbicie w świecie duchowym i patronuje im któraś z Sefir. Zohar zajmuje się też duszą, grzechem i miejscem człowieka w Stworzeniu - wskazuje, że pobożny człowiek może dostąpić jedności z Bogiem jeszcze przed śmiercią, przechodząc najpierw przez każdą z Sefir. Brzmi to nieco jako swego rodzaju cykl inicjacyjny, przechodzenie przez wiele bram, pokonywanie wielu schodów, tak aby sprawdzić, czy jesteśmy godni poznać Boga we własnej osobie.
Po wygnaniu Żydów z Hiszpanii w 1492, centrum myśli kabalistycznej przeniosło się do Safed w Palestynie, gdzie osiadł uciekinier z Hiszpanii, Mojżesz ben Jacob Cordovero. Napisał on około dziesięciu ksiąg kabalistycznych, z których najważniejszą była Ogród Granatów (Pardes Rimmonim), wydana po raz pierwszy w Krakowie w 1591 roku. Cordovero w miejsce dotychczasowych pism opartych na objawieniach pisał dzieła, w których do opisu zagadnień kabalistycznych używał argumentacji rozumowej. Jego dzieła uważane są za systematyzację istniejącej wiedzy kabalistycznej przez scalenie wczesnych nurtów z przekazem Zohar. Dzięki temu Cordovero wykazał jedność nauk kabalistycznych i zapewnił solidną podstawę dla dalszego rozwoju mistyki żydowskiej.
Kabała luriańska
Następnym rozdziałem w historii kabały była tzw. Kabała luriańska od nazwiska jej twórcy, mistyka Izaaka Lurii, ucznia Cordovero. Luria rozwinął przede wszystkim wątek kreacji oraz odkupienia całości Stworzenia. Choć pojęcie cimcum (koncentracji czy też wycofania się Boga jako warunku koniecznego do zaistnienia materialnego Wszechświata wewnątrz nieskończonego Ain Sof) pojawiało się już wcześniej (choćby u jego mistrza), Luria opisał je w sposób najpełniejszy.
Luria rozwinął też wątek kreacji o ideę pęknięcia naczyń, która wyjaśniała dlaczego świat nie jest idealny. Owo pęknięcie Sefir pod wpływem boskiego światła było właściwym grzechem pierworodnym, fundamentalną przyczyną pomieszania dobra i zła w każdym człowieku oraz zasadą występowania pokus ku złemu. Jednak Luria postulował też Tikkun - wielkie dzieło zbawiania świata przez ludzkość, moralnej odnowy, która ma doprowadzić do usunięcia pierwotnej wady Wszechświata. W jego wersji stworzenia dodatkowy agent dokonujący kreacji (w rodzaju gnostyckiego Metatrona-Demiurga) był zbędny, dzięki czemu kabała przestała być oskarżana o dualizm, a zaczęła znowu być akceptowana przez główny nurt Judaizmu.
Kabała luriańska to kabalistyczny mistycyzm Izaaka Lurii, którego cechą charakterystyczną w porównaniu z klasyczną kabałą spekulatywną jest teoria Sefir i parzufim (boskich oblicz) jako agentów pośredniczących w procesie stwarzania świata oraz teoria tikkun, wielkiego dzieła zbawienia świata. Według Lurii przed kreacją świata Bóg Nieskończony, zwany w Kabale Ain Sof (Bez Końca) był pełnią, wszechobecną nieskończonością. Kiedy więc Nieskończony zdecydował się stworzyć świat materialny, musiał uczynić dla niego miejsce. Wycofał się więc z tehiru, obszaru swego jestestwa, który przeznaczył na Stworzenie, który na skutek tego stał się pustką otoczoną Nieskończonym Bogiem. Zjawisko to nosi nazwę Cimcum.
Jednak w Judaizmie, a tym bardziej w mistycznej kabale, nie do pomyślenia byłaby tak bliska interakcja (czy choćby styczność) między Bogiem a materią - Bóg jest niepojęty i nie poddaje się żadnemu opisaniu. Dlatego w koncepcji Lurii nie mogło być mowy o granicy między Ain Sof a tehiru - oddzielały je Sefiry, koncentryczne kręgi mistycznego światła, bliskie materii przy tehiru i coraz bardziej wysublimowane w miarę przybliżania się do Ain Sof. Dopiero wtedy nastąpiło Stwarzanie - z Ain Sof nastąpiła emanacja Boskiego Światła, która wlała się do tehiru. Nastąpiła jednak katastrofa nazwana Rozbiciem Naczyń (szewirat ha-kelim): tylko trzy Sefiry najbliższe Ain Sof wytrzymały napór Światła, reszta nie wytrzymała i rozpadła się na Skorupy (Kelipy). Skorupy zostały usunięte ze strumienia światła, a Sefiry - przemienione w Oblicza Boskie (parzufim), definiowalne aspekty Boga, które przez wzajemną interakcję z boskiego światła utworzyły królestwo materii.
Luria wyjaśnia, że Rozbicie naczyń było konieczne, ponieważ był to jedyny sposób na wprowadzenie niedoskonałości i zła do Stworzenia, zło zaś było konieczne jako antyteza dobra. Jednak następstwem Rozbicia Naczyń było pomieszanie się dobra (czyli iskier boskiego światła) i zła (czyli fragmentów Skorup), skutkiem czego każdy człowiek posiada w sobie oba te pierwiastki. Według Lurii rolą ludzkości jest tikkun czyli Wielkie Dzieło zbawienia świata przez odnowę moralną, co doprowadzić ma do ponownego połączenia się wszystkich rozproszonych iskier boskiego światła.
