Grzegorz z Sanoka

Grzegorz z Sanoka

 

Urodził się w okolicach Sanoka, najprawdopodobniej w roku 1406. Jedne źródła podają, że pochodził z rodziny szlacheckiej, inne - że wywodził się z ludu. Surowe traktowanie przez ojca spowodowało, że Grzegorz mając 12 lat, opuścił dom rodzinny i prowadził wędrowny żywot. Mimo młodego wieku, był odważny i ciekawy świata, kilka lat spędził w Niemczech.

Około roku 1421 rozpoczął naukę w Krakowie, trudnił się m.in. przepisywaniem rękopisów, śpiewem i muzyką. W latach 1428-1433 studiował w Akademii Krakowskiej, uzyskując stopień bakałarza. Przez cztery lata (1433-1437) był wychowawcą synów Jana z Tarnowa, wojewody krakowskiego.

Przed rokiem 1437 przyjął święcenia kapłańskie. Na dalsze studia wyjechał do Włoch, gdzie przebywał trzy lata. W kancelarii papieża Eugeniusza IV powierzono mu obowiązki muzyka i kopisty. Po powrocie do Krakowa uzyskał w 1439 roku stopień magistra artium. Następnie w Akademii Krakowskiej wykładał poezję klasyczną.

W 1440 roku został proboszczem w Wieliczce, ufundował szpital dla ubogich w Brzesku. Jako kapelan króla Władysława III Warneńczyka i notariusz kancelarii królewskiej, wziął udział w wyprawie węgierskiej (1440) i warneńskiej (1444). Po klęsce pod Warną sześć lat przebywał na Węgrzech, gdzie m. in. zajmował się wychowaniem i edukacją dzieci magnata Jana Hunyady'ego oraz przebywał na dworze humanisty bp. Jana Viteza.

W roku 1451 Grzegorz wrócił do ojczyzny, po wielu latach wędrówek i podróży po Europie, w czasie których uczestniczył w życiu kulturalnym oraz zetknął się z wieloma prądami renesansowymi. Został siódmym w historii arcybiskupem Kościoła łacińskiego we Lwowie. Zasłynął jako sprawny administrator rozległej archidiecezji oraz wybitny mecenas sztuki, kultury i nauki. Dzięki jego inicjatywie m.in. odrestaurowano lwowską katedrę. Grzegorz założył i ufortyfikował osadę Dunajów pod Lwowem, jego dom był pierwszym dworem humanistycznym w Polsce. Kwitło tam życie kulturalne i umysłowe, a stałymi bywalcami dworu byli uczeni, artyści i literaci z całej Europy. Najbardziej znanym mieszkańcem był włoski humanista Filip Buonacorsi - m.in. sekretarz króla Kazimierza Jagiellończyka i wychowawca jego synów. To jemu zawdzięczamy biografię Grzegorza z Sanoka.

Jako arcybiskup wyrażał przekonanie, że prawa państwowe nie są ani naturalne, ani wieczne, lecz pochodzą z ustanowienia ludzkiego i mają służyć interesom państwa i mieszkańców. Uznawał w związku z tym prawo obywateli do sprzeciwu wobec złych ustaw, niesprawiedliwej władzy. Sam demaskował pasożytnictwo, krytykował feudalne sądownictwo. Bronił zagrożonych praw mieszczan, wysłał listy do króla, w których domagał się obniżenia podatków nałożonych na mieszczan lwowskich.

Zmarł w 1477 roku w Rohatynie koło Lwowa. Zachowała się po nim niewielka spuścizna literacka, zaledwie kilka wierszy łacińsko-polskich i listy. Jednak to, co zostawił najcenniejszego, to przykład niezwykle aktywnego i kreatywnego życia, ciekawość świata i ludzi, otwartość na wiedzę, nauki przyrodnicze i przede wszystkim na Boga.

Z twórczości Grzegorza - z jego komedii wzorowanych na Plaucie, tekstów historycznych, elegii, epitafiów, epigramatów, wierszy polemicznych i innych - zachowały się tylko epitafia na zgon Władysława Jagiełły i królowej Zofii oraz urywek polemicznego poematu. Jeszcze w XVIII w. istniał podobno (wg XVIII-wiecznego katalogu J. D. A. Janockiego) rękopis zawierający mowy, listy i wiersze G. Niestety, rękopis zaginął, podobnie jak historyczne dzieło Grzegorza. De evocatione Vladislairegis.

Wobec niezachowania się podstawowej spuścizny pisarskiej G., głównym źródłem do poznania jego poglądów społeczno-politycznych i filozoficznych jest jego biografia autorstwa Kallimacha pt. Vita et mores Gregorii Sanocei (1476) oraz wcześniejszy o 4 lata list dedykacyjny, poprzedzający księgę pt. Fannietum.

Zwalczał bezkrytyczne przyjmowanie autorytetu Arystotelesa oraz scholastyczna dialektykę. Postulował racjonalizacje polityki, etyki i pedagogiki i uniezależnienie ich od teologii. Występował przeciw podporządkowywaniu filozofii przyrody naukom teologicznym. Przyjmował filozofię epikurejską w fizyce a stoicką w etyce, godząc z tą ostatnią epikurejskie hasło „żyj w ukryciu". Opowiadał się za empirycznym przyrodoznawstwem. Krytykował średniowieczną gloryfikację cierpienia i skrajny ascetyzm. Głosił potrzebne reformy średniowiecznych form nauczania, zasadnicze miejsce przyznając studiom nad twórczością starożytnych poetów.

Długosz napisał o Grzegorzu, że tworzył dzieła pełne polotu. Na ile jednak rzeczywiście twórczość G. można nazwać humanistyczną, trudno ustalić. Nie wiadomo także, w jakim stopniu obraz jego poglądów, przedstawiony w panegirycznej biografii Kallimacha, odpowiada rzeczywistości, a w jakim jest efektem panującej u humanistów maniery oraz projekcją osobistych poglądów autora tej biografii. Kallimach przedstawia dość wyimaginowany obraz G., stylizując go na filozofa wg pojęć humanistycznych, inspirowanych przez biograficzno - doksograficzne idee i konwencje starożytne. Wiarygodność relacji Kallimacha podważają liczne pomyłki, a także jawne fałszerstwa, które badacze stwierdzili w jego dziele.

Nieliczne zachowane autentyczne fragmenty twórczości G. dowodzą, że dość powierzchownie przyswoił sobie nowe humanistyczne tendencje filozoficzno-literackie. Także styl literacki G. daleki jest od łaciny humanistycznej, zachowuje bowiem całkowicie średniowieczną składnię oraz słownictwo.

Społeczeństwo ziemi sanockiej w dowód wdzięczności za rozsławienie miasta, postanowiło uczcić swojego rodaka. W 1987 roku przy bibliotece miejskiej stanął pomnik.

Życie i obyczaje Grzegorza z Sanoka

Postawa wobec ówczesnej nauki:

* Dialektyka („nic prócz sennego bredzenia na jawie") - przesadne kształcenie ludzi w tej dziedzinie nie jest pożytkiem dla nauki, ale możemy ją stosować tylko, gdy jej przedmiotem jest rzeczywistość;

* Medycyna (jako druga natura) - stawia ją ponad inne nauki jako tę która leczy, naprawia i udoskonala ubytki natury pierwszej („stworzycielkę ciała");

* Wszelkie przepowiednie wywodzące się zakresie odczytywania gwiazd zakresie położenia planet to łgarstwo i dręczenie ludzi; astrologią zajmować się warto wtedy, gdy ta służy medycynie.

W zakresie etyki trzymał się stoików a w naukach fizycznych wysoko stawiał Epikura i kładł szczególny nacisk na odniesienia do filozofa. Nie miał uznania dla wielu sposobów obalania poglądów Epikura, tłumacząc to złym podejściem do zagadnienia duszy i ciała (które przede wszystkim interesowało Epikura).

Grzegorz odcina się od nauk Arystotelesa a szczególnie od ciągłych do niego nawiązań (gdyż jest to dowód na to, iż tacy ludzie szkodzą samym sobie poprzez obronę cudzych poglądów zamiast wygłaszać i dowodzić swoich). Kwestie związane z fizyką, dotyczące: planet, Słońca, gwiazd są trudne do udowodnienia a zarazem obalenia; stąd zawołanie, aby głoszone teorie przyjmować wtedy gdy są zgodne z naszymi zmysłami i religią. Inne nie są warte szczególnej uwagi gdyż nie mają udziału ani wkładu w nasze dążenie do szczęśliwego życia.

Poezja - potrzebna nauce; poezja winna być w szczególny sposób połączona z retoryką.

Grzegorz a kwestia religii:

 

* O sprawach boskich należy rozmawiać rzadko i tylko z mądrymi ludźmi;

* Tajemniczość i zjawiskowość w religii są dla niej tym, co sprawia że ludzie słuchają kazań z wielką pobożnością;

* Alegorie w Piśmie Św. prowadzą do zmniejszenia sacrum dzieł boskich a w wyniku tego tracą one swój majestat; „Bardziej cudowną rzeczą jest wyrzucenie siedmiu demonów niż siedmiu grzechów";

* Teologia nie może być wyjęta spod zasad gramatycznych gdyż owe zasady to klucz do unikania błędów przez pisarzy (skarży się na brak zasad gramatycznych w pismach teologicznych rozumianych jako ucieczka przed trudnymi tematami);

* Za bezmyślne uważał stosowanie praw przyrody do teologii chrześcijańskiej, gdyż to Bóg jest Stwórcą świata a zatem i samej natury, a granice natury mają się nijak do istoty boskiej;

* Ten kto nie zna, nie ćwiczy i nie uprawia oratorstwa nie może dyskutować bądź wygłaszać kazań o sprawach teologicznych. Dobry rozmówca winien znać wielkich mówców i poetów. Podczas przemowy słowa będzie czerpać od mówców a uczucia od poetów (wzorem był: Św. Augustyn i Hieronim).

Sam Grzegorz często swoje mowy kierował w stronę uczuciową niż w stronę autorytetów teologicznych.

Kwestia państwa:

* Wszelkie rady w kwestiach państwowych powinny być opierane na religii;

* Ważnym dla bezpieczeństwa kraju jest przyjaźń zachowanie jej: gościna, stołowanie gości, wspólne zainteresowania i obyczaje to najważniejsze cechy w przyjaźni;

* Fundamentem praw jest pożytek; widziany w opiniach ludzi;

* Pojęcie sprawiedliwości w aktach prawa to rzecz zmienna; zależy to, bowiem od panujących warunków: okoliczności, miejsca, epoki, obywateli;

* Mówca jest postawiony wyżej od prawnika. Bo pierwszy może dyskutować o tezach dotyczących odpowiedzialności, karności czy słuszności praw a prawnik jedyne co może zrobić, to bazować na gotowych przepisach prawnych;

* Niegdyś szlachectwo otrzymywali ludzie za cnoty swoje i przodków; obecnie takie tytuły przyznaje się ze względu na własne bogactwo.

Kwestia obyczaju:

* Problem małżeństwa ( jako jeden z przykładów próby reformy surowych kościelnych praw).

Nieudane małżeństwo powinno być unieważnione a Kościół powinien dać szansę spróbować tym ludziom raz jeszcze, jest to czyn pozwalający poznać inną stronę rzeczywistości, w której można znaleźć szczęście. Tam gdzie nie ma miłości nie ma bożego związku. Podobnie jak przymusowe mieszkanie razem bez wspólnego szacunku i miłości.

* Pijaństwo najczęściej towarzyszy politycznym dysputom; choć samo picie można oceniać różnie w zależności od charakteru pijącego.

Bibliografia:

1. 700 lat myśli polskiej, Tom I: Filozofia i myśl społeczna XIII-XV wieku, red. J. Domański, Warszawa 1978;

2. Powszechna Encyklopedia Filozofii (wersja dla WWW), ptta.pl/pef/pdf/g/grzegorzzs.pdf