Witelon ze Śląska

Witelon ze Śląska (ok. 1230 - ok. 1314)

Inaczej znany: Witelo, Vitello, Vitellio, Vitello Thuringopolonis. Był pierwszym znanym filozofem polskim, piszącym o sobie, że jest Polakiem!

• Urodzony na Dolnym Śląsku, prawdopodobnie w Legnicy, syn Polki i kolonisty z Turyngii.

• Od ok. 1241r. uczył się w szkole parafialnej w Legnicy, potem w szkole katedralnej we Wrocławiu, gdzie otrzymał święcenia niższe.

• Ok. 1255r. Wyjechał do Paryża, gdzie studiował nauki wyzwolone - interesował się głównie matematyką i przyrodą; tam też uzyskał tytuł magistra.

• Wrócił na Śląsk, gdzie otrzymał święcenia - był proboszczem w Legnicy i uczył w tamtejszej szkole parafialnej.

• Od jesieni 1262r. w Padwie rozpoczął wykładać na wydziale sztuk wyzwolonych i jednocześnie studiować prawo kanoniczne, z którego uzyskał tytuł magistra.

• Póżniej znalazł się na dworze papieskim w Viterbo od 1269r., gdzie poznał Wilhelma z Moerbecke - tłumacza dzieł greckich na łacinę.

• Jako poseł króla czeskiego Przemysława Ottokara II brał udział w Soborze powszechnym w Lyonie w 1274- 75r.

• Ok. 1275r. powrócił na Śląsk i był kanonikiem wrocławskej kapituły katedralnej.

• Po roku 1280 brak o nim informacji; ostatnia notatka z 1314r. w testamencie proboszcza fromborskiego nakazującego modlitwy za duszę „mistrza Witelona".

Najważniejsze dzieła, które się zachowały:

• De causa primaria poenitentiae in hominibus et de natura daemonum (O najważniejszej przyczynie pokuty i naturze demonów)

• Perspektiva (lub Perspektivorum libri decem) - systematyczny wykład optyki i fizjologii widzenia w 10 księgach, wznawiane przez kilkaset po śmierci, jeszcze w 1604r. komentował to dzieło Kepler w Ad Vitelionem Paralipomena

Tło historyczne:

W Polsce trwał okres rozbicia dzielnicowego, kraje ościenne zagrabiały kolejne dzielnice. Rosło jednak poczucie polskości i tendencje zjednoczeniowe. W XII wieku szczególnie szybko rozwijał się Śląsk, powstała tam monarchia Henryków Ślaskich. W 1241 roku najazd mongolski i klęska pod Legnicą zmiotły monarchię.

Wzrastała rola możnych rodów, lokalnych książąt i miast, przybywali koloniści z Europy. Wzrost gospodarczy w Polsce powodował, że wzrastała liczba ludności, zwiększała się wydajność rolnictwa, upowszechniał się handel z użyciem monet. Brak jednak było uniwersytetu w Polsce. Polacy uczyli się na uniwersytetach francuskich i włoskich.

Klimat intelektualny epoki:

W XIII wieku w Europie bujnie rozwijały się uniwersytety: powstał uniwersytet w Paryżu w 1200r., w 1257 Sorbona. Zostały założone wielkie zakony poświęcające się pracy naukowej. W tym stuleciu ustabilizowały się zasadnicze pojęcia i fundamentalna terminologia scholastyki, najbardziej przyczynili się do tego Albert Wielki i Tomasz z Akwinu.

Witelona ukształtował okres rozkwitu myśli spekulatywnej i przewrotu umysłowego, który nastąpił dzięki pismom Arystotelesa i jego komentatorów antycznych i wczesnośredniowiecznych, a także dzięki nie znanej wcześniej twórczości uczonych arabskich.

Poglądy:

Pisarstwo Witelona jest przede wszystkim pisarstwem uczonego przyrodnika, który czerpie inspiracje do spekulacji filozoficznej właśnie z poglądów przyrodniczych.

Koncepcja bytu - emanacyjna, neoplatońska, cechą bytu jest promieniowanie, byt ma naturę światła.

Miał nowatorskie poglądy na temat anatomii oka i fizjologii widzenia. Był uznawany za twórcę podwalin wiedzy psychologiczno-psychiatrycznej. Poza zagadnieniami fizycznymi optyki, w których wzorował się na poglądach arabskiego Alhazena oraz Roberta Grosseteste z Oksfordu analizował także psychologiczny aspekt spostrzegania.

O NAJWAŻNIEJSZEJ PRZYCZYNIE POKUTY I NATURZE DEMONÓW

Traktat został napisany w roku 1267 lub 1268, jest adresowany do magistra Ludwika z Löwenberg (Lwówek Śląski). Tekst miał być poradnikiem dla spowiedników; w kategoriach filozoficznych ujmuje istotę grzechu i pokuty, a także zagadnienie natury demonów i ich kontaktów z ludźmi.

O NAJWAŻNIEJSZEJ PRZYCZYNIE POKUTY

Podział duszy:

Władza wegetatywna

* jest odpowiedzialna za powstanie, wzrost i trwanie organizmu żywego;

* wszystkiego dokonuje bez poznania;

* przysługuje roślinom, zwierzętom i człowiekowi;

Władza zmysłowa:

* posiada funcke poznawcze: recypuje przypadłościowe formy rzeczy bez materii;

* przysługuje zwierzętom i ludziom;

* może być: wewnętrzna - zmysł wspólny, wyobraźnia, fantazja, pamięć, zdolność do wydawania ocen;

* lub zewnętrzna - zmysły

Władza rozumna:

* przysługuje tylko człowiekowi;

* jest niezniszczalna, bo poznaje w sposób umysłowy byty wieczne i niezniszczalne;

Władza spekulatywna:

* dzięki niej dusza poznaje istotę rzeczy;

* może być: bierna - poznaje umysłowo tylko w możności, sama jest "niezapisaną kartą"; towarzyszy duszy w wyniku zjednoczenia się z ciałem;

* lub czynna - dzięki niej dusza zdolna jest do aktywności; jest związana z duszą dzięki jej istocie; jest w nas zasadą umysłowego poznania; dzięki niej istnieją w nas pierwsze zasady wnioskowania; i dzięki niej uczestniczymy w naturze aniołów.

Władza praktyczna:

* wiąże się z działaniem i postępuje wg wskazań władzy spekulatywnej, z którą jest identyczna substancjalnie - dopiero jako całość tworzą jedną duszę niepodzielną;

* bierna - jest uległa i opanowana przez władzę spekulatywną, ale jeżeli dusza podda się władzy zmysłowej, wtedy władza praktyczna staje na pierwszym miejscu;

* czynna - jeżeli dusza zwraca się ku własnej istocie opanowuje i zmusza do uległości władzę zmysłową; ciało; w każdym razie tak powinno być.

Pokuta i grzech

Świat jest zbudowany hierarchicznie, na samym szczycie, ponad całym bytem wznosi się Bóg jako najwyższe dobro; niżej stoją aniołowie, później ludzie, zwierzęta, rośliny, materia nieożywiona. Anioły stoją wyżej w hierarchii ponieważ ich istota jest czystsza niż ludzi i bardziej podobna do Czystej Jaźni.

Dusza ludzka podlega wpływowi dobroci i wiedzy Boga poprzez anioły, które przekazują jej wyższe poznanie pochodzące od Boga. Sama istota duszy także pochodzi od Boga, ale już całkowicie bezpośrednio.

Dusza powinna zawsze zwracać się ku Bogu, ku wiedzy boskiej, a dzięki temu będzie szczęśliwa, bo widok Boga sprawia wielką rozkosz, którą poznać mogą ci, którzy zajmują się kontemplacją lub nauką. Natomiast grzechem duszy jest odwrócenie się od wieczystego oglądu Boga. Wtedy gnije dusza w brudzie i grzechu. Pohańbienie duszy następuje także poprzez złe czyny. Największą karą, którą może dusza otrzymać, jest oddalenie jej od jej własnej natury, a także od aniołów i Boga.

Wpływ aniołów na dusze, które są połączone z ciałem, nie jest ciągły, lecz następuje, gdy zwróci się ona do rzeczy wiecznych i uwolni od cielesności:

• podczas snu

• epileptycy

• naukowcy

• podczas kontemplacji

Grzesznik nie jest człowiekiem. Dusza (w jej czynnym aspekcie) powinna zmuszać do uległości część zmysłową, w przeciwnym razie człowiek schodzi na poziom zwierzęcia, a wówczas dusza zaczyna być przewrotna i kieruje się dobrem chwilowym; wtedy popełnia grzech. Praktycznym obowiązkiem i przyczyną pokuty duszy jest zwrot ku dobru. Człowiek wiedzący i mądry grzeszy tylko akcydentalnie, gdyż ma wolną wolę i używa wiedzy w niezgodnym z nią celu, ale sam siebie potem sprowadza na dobrą drogę.

Pokuta polega na opłakiwaniu grzechów przeszłych, oraz na niepopełnianiu grzechów, które musiałoby się opłakiwać w przyszłości.

O naturze demonów

Witelon nie chce kwestionować zasad religii chrześcijańskiej, tylko badać demony w sposób naturalny, przyrodniczy.

Wiara mówi, że upadek aniołów był konieczny, co nie zgadza sie z rozumem i porządkiem wszechświata, ponieważ:

1. Demony nie mogą być upadłe, bo istoty czyste, i niezłożone nie mogą zasłużyć sobie na zło, nie są związane z materią.

2. Lucyfer, inicjator upadku był zbyt wzniosły, był nosicielem światła i był pierwszym, w którym odbijało się światło Boga.

3. Śmieszne byłoby, aby byt podległy istocie całkowicie dobrej miał jakieś cechy złe.

4. Jak Bóg, który nie był zazdrosny, mógłby przekazać zazdrość (źródło grzechu) bytowi niższemu? (Inteligencja wyższa wywiera wpływ na niższe, więc jeśli Lucyfer upadł, czemu nie upadły niższe).

5. Wola boża jest niezmienna, jak mogłaby się zmienić.

6. Istoty wyższe nie są czasowe, więc upadek nie mógł odbyć się w czasie. Czyli Lucyfer musiałby być upadły i nieupadły zarazem w swojej istocie.

7. Oprócz istot, które są sprawcami ruchu ciał niebieskich wszystkie inne byłyby zbyteczne, bo doskonały Bóg nie potrzebuje posług istot służebnych.

8. Upadek nie odbył się w żadnym miejscu, ponieważ żadna istota wyższa nie znajduje się w żadnym miejscu.

Wiara obala te argumenty, ze względu na siebie samą.

Upadek Lucyfera występuje tylko w proroctwie Chrystusa oraz w Apokalipsie - są to teksty metaforyczne i nie należy ich traktować dosłownie.

Analiza istoty demonów w sposób naturalny

źródłosłów: demon (gr.) = wiedzący

potoczne rozumienie = zły duch, istota złośliwa, szpetna

Są dwa rodzaje zjaw:

1. ukazujące się, nie wykonujące czynności poza wydawaniem głosu

2. dokonujące rzeczy naturalnych, ale ukazujące się rzadko

Zjawy pierwszego rodzaju, są różne i pojawiają się w różnych okolicznościach:

• ukazują się ludziom niezrównoważonym, szaleńcom, maniakom, melancholikom (zaburzona jest władza oceniająca duszy, poprzez zgniłe wyziewy z chorego organizmu)

• ukazują się epileptykom (zakłócony jest zmysł wspólny, odpowiedzialny za czucie i ruch)

• apoplektykom (zatkane są wszystkie komory mózgowe)

• chorym na inne choroby (w zależności od rodzaju wyziewów)

Ukazują sie też ludziom zdrowym na jawie, dzięki:

• bujnej wyobraźni

• w ciemnościach

• przy przesadnym lęku

• przy złudzeniach wzrokowych

• dobrzy ludzie widzą Boga i anioły, gdy mają skierowaną duszę w stronę Boga, ponieważ uzmysławiają sobie swą własną substancję.

Wpływ na to jaki wygląd przyjmują zjawy, mają pojęcia wryte w świadomość danego człowieka, obyczaje, miejsce pobytu, płyny witalne i choroby, a także opowiadane bajki o duchach.

Dźwięki wydawane przez demony mają swoje źródło w wyobraźni.

Zjawy drugiego rodzaju istnieją naprawdę, co potwierdza rozum i doświadczenie, a także Kościół i Platon. Przykłady takich demonów:

• gdy wiele osób widzi dziwaczne postacie i nie można tego wytłumaczyć bujną wyobraźnią

• inkuby wywołujące wrażenia dotykowe

• demony posiadają dzieci (np. Merlin)

• nienaturalne ruchy ludzi są wywoływane przez złych poruszycieli, czyli demony

• w starożytności istniały nimfy, bogowie, itp.

Czym jest demon?

Wg wiary chrześcijańskiej: demon to substancja niebieska, która upadła wskutek pychy.

Wg starożytnych: demony to dusze grzeszne po śmierci,

lub inny pogląd:

są to zwierzęta złożone z ciała i duszy, w hierarchii bytów stoją między aniołami a ludźmi, co poświadcza Platon w swoim dowodzie matematycznym.

Cechy demona wg Witelona:

• jest istotą znajdującą się powyżej człowieka w hierarchii, jest więc szlachetniejszy i nie może człowieka podżegać do zła,

• demon nie może być zbyteczny, bo nie ma w naturze żadnej substancji zbytecznej,

• nie jest istotą poruszaną, bo nie jest substancją ilościową; jest istotą poruszającą; przedmiotem, który porusza jest on sam; czynnikiem poruszającym jest dusza,

• jest zwierzęciem, ponieważ stoi w hierarchii pomiędzy zwierzęciem a aniołami, więc musi mieć cechu obu poziomów,

• demony są istotami zniszczalnymi, ponieważ jest ich wiele, a tylko rzeczy niezniszczalne są pojedyncze,

• tak więc demon jest zniszczalnym zwierzęciem posiadającym duszę i ciało

Argumenty przeciw takiemu rozumieniu:

1. Dlaczego Arystoteles nie opisał takiej istoty?

2. Gdyby demony były zwierzętami, posiadałyby zmysł dotyku = byłyby złożone z ziemi i wody, a są z powietrza i są niewidzialne, jak mówi Platon.

3. Demon może grzeszyć tylko na własny rachunek.

4. Jeśli jest zwierzęciem powinien mieć specyficzne dla siebie organy, a jest widywany tylko w postaci ludzkiej.

5. Jeśli jest zwierzęciem to w jakim miejscu przebywa?

6. Czym się pożywia?

7. Jak dwie istoty zwierzęce mogą przebywać w jednym miejscu (podczas opętania człowieka przez demona)?

8. Jeśli jest zwierzęciem, to jak prorokuje?

Ad. 1. Argument z autorytetu jest nieważny, jeżeli jest negatywny.

Ad. 2. Może i posiadają dotyk, ale nie tak doskonały jak ludzie. Mogą być z powietrza, ponieważ nie są poznawalne zmysłami.

Ad. 3. Jako zwierzęta mogą spółkować z niższymi zwierzętami (ludźmi) i w ten sposób skłaniać do grzechu.

Ad. 4. Zróżnicowanie organów nie jest konieczne dla rozumu, tylko dla istoty materialnej. A kształty pod którymi ich widzimy, tworzą sobie sztucznie.

Ad. 5. Przebywają w różnych miejscach: w eterze, w powietrzu, w zawilgoconej części powietrza.

Ad. 6. Na pewno czymś się odżywia, ale skoro nie znamy substancji demona, to nie poznamy też jego pokarmu.

Ad. 7. Jeśli mogą w człowieku żyć glisty i inne zwierzęta, mogą też i demony.

Ad. 8. Demony prorokują tak jak ludzie, na wskutek skupienia sił duszy nad swą własną istotą.

Bibliografia:

Filozofia i myśl społeczna XIII - XV wieku, wyb. J. Domański, Warszawa 1978.

R. Palacz, Wybór tekstów filozofów polskich, Zielona Góra 2002.

W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, Warszawa 2001.

W. Tatarkiewicz, Zarys dziejów filozofii w Polsce, Kraków 1948.

J. Wróbel, Odnaleźć przeszłość, cz. 1, Warszawa 2002.

Zarys dziejów filozofii w Polsce wieki XIII-XVII, red. Z. Ogonowski, Warszawa 1989.