Od Koncyliaryzmu aż po Oświecenie: Zarys filozofii polskiej w kilku przykładach...

Wiek XIV

Jakub z Paradyża (ok. 1380 - 1464)

Był uczniem Benedykta Hessego. Pisał dzieła ascetyczne, dogmatyczne, kanoniczne i moralne. Był zdecydowanym zwolennikiem koncyliaryzmu. Wybitny znawca Pisma Świętego. Był też zwolennikiem jedności zagrożonej rozpadem europejskiej "Christianitas". Upominały się o niego kultury i religie polskie i niemieckie. Był za odnową Kościoła, za to przeciwny życiu światowemu. Podkreślał rolę i nakaz pracy. Krytykował obłudę tzw. "świętoszków". 

Czternasto-wieczna Via Moderna, odrzucała sumy Św. Tomasza i Dunsa Szkota. Cechowała ją myśl sceptyczna, praktycyzm i zainteresowanie etyką. Wyrazicielką tego była szkoła z Krakowa. Przeciwieństwem jej była z kolei Via Antiqua (od drugiej połowy XV w. na Uniwersytecie Jagiellońskim stara scholastyka znów triumfowała), głosząca, że etyka nie jest nastawiona na praktykę, ale na poznanie. W skład etyki wchodziły takie nauki jak: monastyka, ekonomika, polityka. W każdej z osobna trzeba badać prawdę.

Bartłomiej z Jasła (ok. 1360 - 1407)

Dzieła: "Ad celebrantes missam"; "Tractatus de ignorantia"; Glossa de "Etyki nikomachejskiej"; Glossa do "Sentencji" Lombarda.  Pisał dzieła promocyjne, wykłady. Głosił augustianizm XIV wieczny w wydaniu Tomasza ze Strasburga, Henryka z Gandawy, Idziego Rzymianina. Cytował też Tomasza z Akwinu. Jego poglądy można by nazwać "intelektualizmem etycznym", gdyż kładł nacisk na moralność. Był inicjatorem odnowienia Uniwersytetu Jagiellońskiego; miał jakoby rozpędzić chmury ciemnoty i głupoty. Chłopi winni być oswobodzeni z poddaństwa, szlachta winna się kształcić, władcy powinni słuchać tylko wykształconych doradców, administratorów -- to jego poglądy. Nauka powinna być dostępna dla wszystkich (nie tylko dla uprzywilejowanych). Wiedza jest koniecznym warunkiem etycznego życia. Etyka posługuje się monastyką (która uczy żyć uczciwie względem samego siebie) i ekonomiką (bo zakazuje drugiemu źle czynić). Polityka uczy zaś każdemu oddawać, co mu się należy! Dobrzy ludzie mają tworzyć dobry ustrój. 

Łukasz z Wielkiego Koźmina (ok. 1370 - 1412)

Dzieło: "Kazania Gnieźnieńskie" (1410) -- są one uważane za drugi, po "Kazaniach Świętokrzyskich", najstarszy zabytek polskiego piśmiennictwa. Łukasz z W.K. za przykład stawiał książętom Władysława Jagiełłę. Mądrość wg. niego należy nie tylko poznawać, ale i kochać.

Jan z Kluczborka (ok. 1370 - 1436)

Dzieła: "Principium do Listów Św. Pawła"; "Principium do I Księgi Sentencji Lombarda"; Komentarz do "Analityk wtórnych" Arystotelesa; Komentarz do "Polityki" Arystotelesa.  Reprezentował poglądy umiarkowanego nominalizmu szkoły buridanowskiej, o czym świadczą jego komentarze. Głosił, że człowiek nie może poznać istoty Boga. Zdanie "Bóg istnieje" jest oczywiste przynajmniej dla mędrców. Władca powinien być dobry, sprawiedliwy, miłować pokój i bronić uciskanych.

Wiek XV

Tendencje filozoficzne w Polsce: naturalistyczne i racjonalistyczne, dążenie do separacji porządków filozofii i teologii. Antyspekulatywne nastawienie mistrzów krakowskich; pragmatyczne podejście do celów stawianych nauce i wiedzy. Dużą rolę odgrywał też -- praktycyzm. Wyrażał się on w dowartościowaniu nauk społecznych, dominacji etyki. W miejsce zdegradowanej metafizyki wkładano -- fizykę. Pojawiają się pierwsze wątki filozofii humanistycznej. Skupienie się na zagadnieniu człowieka.

Mateusz z Krakowa (ok. 1335 - 1410)

Dzieło: "Rationaleoperum divinorum sive quod Deus omnia bene fecit".  Jeden z głównych przedstawicieli Via Moderna w Polsce. Nie interesowały go teologiczne problemy Kościoła. Chrześcijanin nie jest wiecznie poddany władzy Kościoła, ale jest nośnikiem tej władzy. Kościół zatem to społeczność wiernych! Mówił też, że papież nie jest zbyt mądry, ani dobrej woli. Jest omylny, tak jak każdy człowiek. Jest głową Kościoła, ale tylko w przenośni. Kościół nie posiada bowiem dwóch władców, tylko jednego -- Chrystusa. Papież jest więc odpowiedzialny przed Kościołem, tak jak każdy z nas. Bez niego, byłby niczym. Musi istnieć wspólnota. Mateusz inspirował się Platonem, Arystotelesem, ale i ockhamowskim nominalizmem. Był zatem polskim scholastykiem, a także koncyliarystą.

Jan z Ludziska (ok. 1400 - 1460)

Dzieło:  "De laudibus et dignitate eloquentiae" ("Pochwała wymowy"). Był polskim humanistą. Nawiązywał do Cycerona, Seneki, Arystotelesa i Plutarcha. Pochwalał ideały humanistyczne. Wygłosił swego czasu mowę w imieniu Uniwersytetu, wspomina w niej o dwóch fundamentach reformy Kościoła:  1) Pracę powinno się przedkładać nad bezczynność kontemplacji; wprowadzenie powszechnego obowiązku pracy (kler zarzucił bowiem nakaz czynienia sobie ziemi poddanej). Bezczynność i próżniactwo jest przyczyną kradzieży, plugastwa. Należy więc zmienić nastawienie kleru do rzeczywistości.  2) Życie rodzinne -- postulował likwidację celibatu, bowiem Kościół podcina fundament "na którym powinien się wspierać". Natura wszystkich przecież stworzyła wolnymi.

Jędrzej Gałka z Dobczyna (ok. 1400 - 1451)

Dzieła: "Traktat o donacji (darowiźnie) Konstantyna"; "Pieśń o Wiklefie".  Pierwszy krytyk Kościoła. Rozpoczyna czarne myśli i dzieje tegoż kościoła. Uważał, że król ma prawo ingerowania w sprawy Kościoła; odbierania im ziem, które zostały bezprawnie zabrane. Interes suwerennego państwa wymaga, aby Kościół respektował prawo państwowe. Nie jest dobrze, gdy rozwija się tylko jedna warstwa społeczna i króluje czy też dominuje nad innymi. Król może odebrać te dobra, których Kościół ma nadmiar. Jest to -- zdaniem Jędrzeja -- rola władcy suwerennego królestwa!

Jan Ostroróg (ok. 1436 - 1501)

Dzieło: "Pamiętnik o naprawie Rzeczypospolitej".  Pragnął wzmocnienia władzy królewskiej, dlatego też należało ją wyzwolić spod władzy papieskiej (kościelnej). Monarcha pod żadnym pozorem, nie powinien nikomu, tym bardziej papieżowi, składać przysięgi posłuszeństwa, gdyż Król Polski jest władcą suwerennym. Powinno się zaprzestać składania opłat Rzymowi. Królowi to się nie godzi. To duchowni, ze swych majątków, winni płacić podatek dla skarbu państwa. Jan Ostroróg ostro krytykował także sprzedawanie odpustów. Powinno się kontrolować majętność zakonów oraz stopień ich germanizacji. Domagał się wprowadzenia jednolitego prawa bez względu na stan społeczny. Był współtwórcą tzw. filozofii moralnej.

Wiek XVI

Powstawały wtedy liczne mowy okolicznościowe, traktaty, listy z myślą o szerszej publice, np: do studentów oraz gości z Włoch. Twórczość ich zapoczątkowała dyskusję na temat sztuk wyzwolonych. Przyczyniło się to do zmian poglądów i umocniło studia humanistyczne w Polsce (Studia humanitas). Lata 50', 60' i 70' XVI w. to opozycja względem myśli scholastycznej. Toczyła się wtedy debata na temat życia aktywnego i kontemplacyjnego. Najwybitniejsi przedstawiciele tej epoki to: Mikołaj Groasinus, Szymon Marycjusz z Pilzna, Wojciech Nowopolczyk i Jan ze Trzciany.

Szymon Marycjusz z Pilzna (1516 - 1574)

Dzieło: "O szkołach czyli akademiach ksiąg dwoje".  Rozwijał on pogląd o pożytku i doniosłości wychowania szkolnego oraz przedstawiał środki jakimi by można zaradzić upadkowi znaczenia szkół w RP. Szczególnie sobie cenił pracę z młodzieżą. Szkolnictwo to skarb narodu -- mawiał. Lepiej wykształceni ludzie, mądrzejsze prawa. Był za edukowaniem doradców władców. Kto nie ma wykształcenia, ten nie ma potrzeb duchowych. Myśląc o wiedzy, trzeba zapomnieć o hulankach. Należy znaleźć odpowiednie dlań proporcje i nie marnować czasu. Najlepszym ustrojem jest monarchia, ale państwo nie jest własnością władcy. Musi on rządzić z prawem naturalnym, bo lud może mu wymówić posłuszeństwo. Przeszkody w kształceniu, to: gnuśność duchowieństwa i obojętność szlachty.

Wojciech Nowopolczyk (ok. 1504 - 1559)

Jego ideał życia kontemplacyjnego nie miał nic wspólnego z monostacyzmem, czy odrzuceniem świata zewnętrznego.

Jan ze Trzciany (1510 -1567)

Dzieło: "O naturze i godności człowieka". Przedstawił koncepcję rzeczywistości za tradycją patrystyczną, ale jako jeden z pierwszych, z podkreśleniem niezwykłej pozycji człowieka we wszechświecie, jako przeżywającego całą przyrodę, jedynego prawowitego zarządcę świata i najwspanialsze dzieło Boże.  W swych pracach nawiązywał do Arystotelesa, Św. Augustyna, Św. Ambrożego. Godność natury ludzkiej, którą należy rozwijać. Miał bardzo optymistyczne podejście. Zarówno jak jego szacowni mistrzowie, nie odrzucił myśli kontemplacyjnej, retorycznej, lecz nie stawiał jej też na piedestale w sposobie wychowawczym.

Mikołaj Kopernik (1473 - 1543)

Dzieło:  "O obrotach sfer niebieskich".  Jego zdaniem zadaniem filozofii jest szukanie w każdej dziedzinie prawdy opartej na rozumie, niezależnej od opinii ogółu. Kopernik odrzucił naczelną zasadę dynamiki Arystotelesa przy wyjaśnianiu ruchu ciał ziemskich i niebieskich.  Uważał że ruch ciała może istnieć bez ciągłego kontaktu fizycznego z przyczyną ruchu. Odrzucił też arystotelesowską teorię duchów poruszycieli, uważał że ciała niebieskie otrzymały na początku świata pewną siłę i dlatego poruszają się stałym, nieustannym ruchem. Stosował zasadę względności ruchu, świadectwo zmysłów może być mylne. Chociaż obracał się w kręgu filozofii przyrody, pisał językiem humanistycznym i był bardzo oczytany w klasykach. Niektórzy wiążą Kopernika z neoplatonikami, jednak nie jest to dowiedzione. Największy wpływ na poglądy Kopernika miały studia w Krakowie. Podejmował próby zeświecczenia etyki. Był też zdania, że przyczyną upadku państw jest: niezgoda, śmiertelność, wyjałowienie ziemi, psucie monety.

Stanisław Orzechowski (1513 - 1566)

Dzieło:  "Dialog albo rozmowa około egzekucyjej Polskiej Korony".  Przeciwnik polityczny Modrzewskiego (o którym pisałam TUTAJ). Był konserwatystą, sankcjonował nawet niewolnictwo. Człowiek na wskutek swych niedoskonałości tworzy społeczeństwo a z nich  rodzą się państwa. Według niego, ustrój Rzeczypospolitej nie potrzebuje naprawy, bo wolności szlacheckie są darem Boga. Państwo dzielił na trzy części: urząd (władza), duchowieństwo (zwierzchność) oraz dążenie do zbawienia przez społeczeństwo katolickie. Najwyższą władzę ma mieć prymas, rola króla ma się ograniczać tylko do tępienia heretyków. Uzasadniał nierówności stanowe, gdyż niższe stany nie powinny pełnić urzędów państwowych.

Koniec Części Pierwszej