"Idea fenomenologii" - Edmund Husserl

Edmund Husserl

WPROWADZENIE 

   

Znaczenie poniższych Pięciu wykładów: Idea fenomenologii (wprowadzenie do Elementów fenomenologii i krytyki rozumu) wygłoszonych przez Husserla w dniach od 26 IV do 5 V 1907 roku ukaże się w całej pełni, gdy spróbujemy uzmysłowić sobie, w jakim momencie duchowego rozwoju Husserla powstały i jakim są punktem zwrotnym w jego myśleniu. Oświetlenie tych spraw będzie zadaniem ni­niejszego wprowadzenia. Sześć lat po ukazaniu się Badań logicznych Husserl przeżywa ciężki kryzys. Wtedy też spotyka go upoko­rzenie: wysunięta przez Ministerstwo Oświaty propozycja nominacji na profesora zwyczajnego zostaje odrzucona przez Uniwersytet Getyngeński. Wydaje się, że ta „kole­gialna pogarda" dotknęła go bardziej, niż był skłonny przyznać. Lecz więcej niż to zewnętrzne niepowodzenie waży zwątpienie w siebie samego, dręczące go tak mocno, iż pod znakiem zapytania stawia swą egzystencję jako filozofa. Z tego zwątpienia wyrasta decyzja jasnego zdania sobie sprawy ze swej sytuacji i swego zadania. 25 IX 1906 roku Husserl pisze w swym notatniku, w którym niekiedy zamieszczał zapiski o charakterze zbliżonym do dziennika:

„Na pierwszym miejscu wymieniam ogólne zadanie, które dla siebie samego muszę rozwiązać, jeśli ma mi być wolno określać się mianem filozofa. Na myśli mam kry­tykę rozumu. Krytykę rozumu logicznego i praktycz­nego, w ogóle rozumu wartościującego. Bez zdania sobie w ogólnych zarysach sprawy z sensu, istoty, metod, głów­nych punktów widzenia krytyki rozumu, bez wykoncypowania, zaprojektowania, ustalenia i uzasadnienia jej ogól­nego projektu nie mogę naprawdę i prawdziwie żyć. Dostatecznie długo znosiłem męki niejasności i rozchybotanego powątpiewania. Muszę się wewnętrznie umocnić. Wiem, że idzie tu o sprawy wielkie i największe, wiem, że na tym potknęli się najwięksi geniusze, i gdybym chciał się z nimi porównywać, już z góry musiałbym dać za wygraną..." (s. 17 i n.). 

Nawiązanie do tytułu głównego dzieła Kanta nie jest przypadkiem. Husserl w tym czasie intensywnie zajmował się Kantem, stąd też wyrosła idea fenomenologii jako filozofii transcendentalnej, jako transcendental­nego idealizmu, oraz idea fenomenologicznej redukcji. (Tutaj trzeba zrezygnować z wnikania w różnice między myśleniem Kanta i Husserla, szczególnie w odniesieniu do podstawowej idei „konstytucji".) Dostęp do transcendentalnego sposobu prowadzenia rozważań daje redukcja fenomenologiczna, umoż­liwia ona cofnięcie się do „świadomości". W tej ostatniej możemy wypatrzeć, jak konstytuują się przedmioty, i Wraz z transcendentalnym idealizmem bowiem w cen­trum myślenia Husserla sytuuje się problem konstytucji przedmiotów w świadomości, albo—jak Husserl także mówi — „rozpłynięcie się bytu w świadomości".

W Pięciu wykładach Husserł po raz pierwszy publicznie wypowiedział idee, które miały określić całe jego późniejsze myślenie. Daje w nich zarówno jasne przedstawienie re­dukcji fenomenologicznej, jak i podstawowej idei konsty­tucji przedmiotów w świadomości.

Pierwociny idei redukcji odnajdujemy już w lecie 1905 roku, w tzw. „kartkach z Seefeld" (Seefelder Bldtter (sygnatura A II 25)) M, jednakże w porównaniu z Pię­cioma wykładami różnica jest ogromna. Podczas gdy w 1905 roku właściwie można mówić raczej o pierwszym nie­śmiałym dotknięciu, w Pięciu wykładach myśl wypowiedziana jest już w całym swym znaczeniu, a także dostrzeżony jest związek z istotnym problemem konstytucji.

Podstawowych myśli Pięciu wykładów Husserl już nie porzucił, o czym świadczą zachowane rękopisy, z których tutaj wskażemy tylko najważniejsze i pozostające z nimi w bezpośrednim związku. Z września 1907 i września 1908 roku rękopisy B II l i B II 2, następnie wykład z 1909 roku Idea fenomenologu i jej metody (F I 17), wykład o rozszerzonej redukcji z roku 1910/11 (F I 43), wykład "O redukcji fenomenologicznej" z roku 1912 (Bil 19), a w końcu równoległy do wykładu z roku 1909 wykład z roku 1915 Wybrane problemy fenomenologiczne (F I 31). W jednym z tych rękopisów (wrzesień 1907, B II 1) Husserl w następujący sposób mówi o swym nowym stanowisku w związku z Badaniami logicznymi.

Badania logiczne przedstawiły fenomenologie jako psy­chologię opisową (jakkolwiek ton nadawało im za­interesowanie teoriopoznawcze). Należy jednak odróżnić tę psychologię opisową, i to rozumianą jako empiryczna fenomenologia, od fenomenologii transcendentalnej... To, co w mych Badaniach logicznych oznaczone zostało jako opisowa psychologiczna fenomenologia, dotyczy jed­nakże tylko sfery przeżyć [rozpatrywanych] co do ich efektywnej zawartości. Przeżycia są przeżyciami prze­żywających Ja, i o tyle też są one empirycznie odniesione do obiektów przyrodniczych (Naturobjektilaten). Dla feno­menologii jednakże, która ma być teorią poznania, dla istotowej nauki o poznaniu (a priori], odniesienie empi­ryczne pozostaje wyłączone. W ten sposób powstaje fenomenologia transcendentalna, i nią właściwie było to, czego okruchy przedstawione zostały w Badaniach logicznych. W tej transcendentalnej fenomenologii nie mamy już do czynienia z aprioryczną ontologią, z formalną logiką i formalną matematyką, z geometrią jako aprioryczną nauką o przestrzeni, z aprioryczną chronometrią i forono-mią, z aprioryczną realną ontologią jakiegokolwiek bądź rodzaju ([ontologią] rzeczy, przemiany etc.}. Transcendentalna fenomenologia jest fenomenologią konstytuującej świadomości, tym samym zaś nie należy do niej ani jeden obiektywny aksjomat (w odnie­sieniu do przedmiotów, które nie są świadomością) [...].

Zainteresowanie teoriopoznawcze, transcendentalne, nie kieruje się ku obiektywnemu bytowi, nie idzie tu o usta­nawianie prawd [ważnych] dla obiektywnego bytu, a tym samym także nie o obiektywną naukę. To, co obiektywne, należy właśnie do nauk obiektywnych, i uzyskanie tego_y czego obiektywnym naukom brak do zupełności, jest ich i tylko ich sprawą. Zainteresowanie transcendentalne na­tomiast, zainteresowanie transcendentalnej fenome­nologii kieruje się ku świadomości jako świadomości, kieruje się tylko ku fenomenom, fenomenom w dwo­jakim sensie: 1) w sensie przejawu, w którym przejawia się coś obiektywnego, 2) a z drugiej strony w sensie czegoś obiektywnego rozpatrywanego tylko o tyle, o ile się właśnie w przejawach przejawia, i to rozpatrywanego „transcendentalnie", przy wyłączeniu wszelkiego empi­rycznego uznania [w bycie] [...]. Rozjaśnienie tych związków zachodzących między prawdziwym bytem a poznawaniem, i w ogóle przebadanie korelacji między aktem, znaczeniem i przed­miotem jest zadaniem transcendentalnej fenomenologii (albo transcendentalnej filozofii)". (Cytowane wg orygi­nału rękopisu: B II 1. kartka 25a i n.). Ponieważ rękopis ten, podobnie jak Pięć wykładów, pochodzi z roku 1907, twierdzenie, że Husserl dopiero w Ideach czystej fenomenologii przeszedł do idealizmu, wymagałoby korekty.

Pięć wykładów zostało wygłoszonych jako wprowadzenie do Wykładu o rzeczy (Dingvorlesung], czterogodzinnego wy­kładu w semestrze letnim 1907 roku. Wykład o rzeczy należy do cyklu wykładów Elementy fenomenologii i krytyki rozumu f^sJ, w którym Husserl próbuje uporać się z „ogólnym zagadnieniem krytyki rozumu". Sam Wykład o nazywa on wielką próbą, „próbą fenomenologii rzeczy (Dinglichkeit) , szczególnie przestrzenności (X x 5, s. 24) W. Ponieważ w Pięciu wykładach myślą przewodnią jest właśnie idea konstytucji, to, „że do każdego podstawowego typu przedmiotów należy szczególna konstytucja, którą fenomenologia winna przebadać", nie jest niczym dziw­nym, że jako realizację takich badań konstytutywnych -Husserl dołączył wykład o konstytucji rzeczy. Jednakże wydaje się, iż uczniowie nie uchwycili zna­czenia wykładu o rzeczy, Husserl bowiem 6 III 1908 roku notował (X x 5, s. 24) ^ : „To był nowy początek, który, niestety, nie został zrozumiany i przyjęty przez moich uczniów tak, jak się spodziewałem. Ale i trudności były nazbyt wielkie i nie można ich było przezwyciężyć od pierwszego zamachu". Z inicjatywą publikacji poniższego tekstu jako drugiego tomu Dziel zebranych wystąpił prof. H. L. van Breda O.F.M., dyrektor Archiwum Husserla [w Louvain]. Niech mi wolno będzie w tym miejscu podziękować mu za przy­chylność i cenne rady. Zobowiązany jestem także do wdzięczności wobec Pana prof. Fritza Kaufmanna (Buf-fało), Pani dr L. Gelber oraz mojej żony jak i Pana prof. dr. S. Strassera.