"Myśli" - Seneka. Część IV
Nie ma sprawy tak uciążliwej i trudnej, aby umysł nie zdołał jej przezwyciężyć i oswoić ustawicznym rozmyślaniem, i nie ma tak dzikich i samowolnych namiętności, których nie dało by się ujarzmić przez dyscyplinę. Duch osiąga wszystko, cokolwiek sobie rozkaże...
Nigdy nie należy dawać przystępu popędliwości; niekiedy trzeba ją udawać, żeby pobudzić ospałe umysły słuchaczów, podobnie jak popędzamy konie leniwe do biegu, przykładając ościenie lub żagwie. Niekiedy trzeba napędzić strachu ludziom, wobec których argumenty rozumowe nie zdają się na nic. Gniew w każdym razie wcale nie więcej przynosi pożytku niżeli smutek czy lęk.
II 15 • 4
Tylko ten zdolny jest władać, kto potrafi podporządkować się władzy.
Nie trzeba być łotrem ani ofiarą, ani litościwym ani okrutnym: jeden zbyt miękkie ma serce, drugi za twarde. Bądź umiarkowany, a dla energiczniejszego działania nie posługuj się gniewem, lecz siłą.
II 18 • 2
Wychowanie wymaga jak największej dbałości i przelicznych zabiegów ze względu na przyszłość. Łatwo bowiem kształtować jeszcze młode dusze, trudno natomiast ukrócić wady, które urosły wraz z nami.
II 22 • 2–4
Nie należy przystawać od razu nawet na rzeczy oczywiste i jawne. Niektóre bowiem kłamstwa mają pozory prawdy. Zawsze trzeba poczekać: czas odkrywa prawdę. Nie dawajmy pochopnie posłuchu oszczercom: powinniśmy znać i traktować podejrzliwie tę ułomność natury ludzkiej, że chętnie wierzymy w to, czego nieradzi słuchamy, i że wpadamy w gniew, zanim pomyślimy. A cóż powiedzieć o tym, że powodujemy się nie tylko oskarżeniami, lecz także podejrzeniami, i że źle tłumacząc sobie cudzy wyraz twarzy i uśmiech, gniewamy się na ludzi niewinnych? Dlatego więc trzeba bronić sprawy człowieka nieobecnego przeciwko samemu sobie i trzymać w zawieszeniu wyrok. Zawsze bowiem można wymierzyć karę, która została odroczona, ale wymierzonej nie sposób odwołać.
Najwięcej zła wyrządza łatwowierność. Często nie należy nawet słuchać donosów, bo w niektórych sprawach lepiej dać się oszukać niźli nie ufać.
II 24 • 2
Powinniśmy wierzyć tylko w to, co naoczne i wyraźne, a ilekroć podejrzenie nasze okaże się próżne, gańmy naszą łatwowierność. Takie karcenie odzwyczai nas od pochopnej wiary.
Kiedy rozkosze zniszczą zarówno duszę jak ciało, wszystko wydaje się nieznośne, nie dlatego, że twarde, lecz dlatego, że ów, który odczuwa – miękki.
Nic bardziej nie rozpala popędliwości niż wyuzdana i niecierpliwa swawola: z duszą należy obchodzić się twardo, aby odczuwała jedynie miażdżące ciosy.
II 27 • 1–2
Są pewne siły, które nie mogą szkodzić i nie mają innego znaczenia jak tylko dobroczynne i zbawienne, jak na przykład bogowie nieśmiertelni, którzy ani nie chcą, ani nie mogą wyrządzać szkody. Mają bowiem naturę łagodną i dobrotliwą, tak samo niezdolną do krzywdzenia innych, jak siebie. Tylko więc głupcy i ludzie nie znający prawdy oskarżają ich o wściekłość morza, o ulewne deszcze, o dokuczliwe zimy, gdy tymczasem żadne z tych zjawisk, które przynoszą nam szkodę lub pożytek, nie odnoszą się specjalnie do nas. Nie z naszego przecież powodu powtarzają się na świecie zimy i lata: zjawiska te mają swe prawa, przez które spełniają się zamierzenia boskie. Wpadamy w zbytnią zarozumiałość, jeśli widzimy się godni, aby z naszego powodu szły w ruch tak wielkie rzeczy. Nic z tego nie dzieje się na naszą szkodę, owszem, wszystko dla naszego dobra.
II 28 • 1
Jeśli chcemy być sprawiedliwymi sędziami wszystkich spraw, to bądźmy przede wszystkim przekonani o tym, że nikt z nas nie jest bez winy.
Któż może oświadczyć, że jest niewinny podług wszystkich przepisów prawnych? Gdyby nawet tak było, to jakże ograniczona to niewinność: być dobrym wedle przepisów! O ileż szerszy zakres mają nakazy powinności niż prawa! Jak wiele od nas wymaga miłość, ludzkość, szczodrobliwość, sprawiedliwość, wierność, a nic o nich nie ma w państwowych kodeksach! Lecz nie potrafimy sprostać nawet owej tak ograniczonej normie niewinności. Jedne przewinienia popełniliśmy, inne zamyślali, innych pragnęli, a jeszcze innym sprzyjali. W niektórych sprawach jesteśmy niewinni, bo się nam nie udało. Biorąc to pod uwagę, bądźmy wyrozumialsi dla winnych, wierzmy tym, którzy ganią nas. Nie gniewajmy się przynajmniej na dobrych (bo jeśli nawet na dobrych będziemy się gniewali, to na kogóż nie?), a najmniej już na bogów; jakakolwiek klęska nas spotka, cierpimy nie wskutek ich woli, lecz na podstawie praw naszej śmiertelności.
*
Przypuśćmy, że ktoś będzie źle mówił o tobie: pomyśl, czy sam nie robiłeś tego wcześniej, pomyśl, o ilu ludziach ty źle mówisz.
Pomyślmy nad tym, że jedni nie czynią nam krzywdy, lecz odpłacają za nią, że inni działają dla naszego dobra, a jeszcze inni działają pod przymusem, inni znowu bezwiednie, i że nawet ci, którzy krzywdzą nas umyślnie i świadomie, nie mają na celu samej tylko krzywdy: bo albo ktoś posunął się za daleko chcąc błysnąć dowcipem, albo zrobił coś złego, nie żeby nam zaszkodzić, lecz ponieważ sam nie mógłby osiągnąć celu, gdyby nas nie odepchnął. Często także pochlebstwo, kiedy się stara przymilać, obraża. Niechby sobie każdy przypomniał, ile razy sam naraził się na fałszywe podejrzenia, jak wielu swoim uczynkom przypadkowo nadał pozory krzywdy, jak wielu ludzi, których dawniej nienawidził, zaczął później kochać – a wówczas nie będzie mógł od razu popadać w gniew, zwłaszcza jeśli w każdym wypadku, w którym doznał przykrości, powie sobie najpierw po cichu: „przecież i ja zrobiłem to samo!” Ale gdzie znaleźć tak sprawiedliwego sędziego? Ten, który pożąda niejednej cudzej żony, uważając za dostateczny powód do miłości fakt, że jest ona cudza, ten sam człowiek nie chce, aby nawet spoglądano na jego żonę. Tak i wiarołomca najgorliwiej domaga się wierności, krzywoprzysięzca mści się za kłamstwa, a fałszywy oskarżyciel ciężko przeżywa wytoczony mu proces.
Nie spuszczamy z oczu cudzych błędów, a własne chowamy za plecami.
II 29 • 1
Na gniew najlepszym lekarstwem czas.
II 29 • 2
Nie powinniśmy zbyt szybko wierzyć w to, co nam opowiadają: wielu zmyśla po to, aby oszukiwać, a wielu dlatego, że ich samych oszukano...
II 29 • 4
Kto chce rozmawiać z tobą jedynie w tajemnicy, nie ma ci prawie nic do powiedzenia...
II 30 • 1
Dano mu rozkaz: któż, jeśli nie człowiek nieuczciwy, mógłby oburzać się na to co nieuniknione? Skrzywdzono go: nie jest to krzywda, jeżeli cierpi to, co sam pierwej uczynił.
II 30 • 1–2
Ludzie uważają pewne rzeczy za niesprawiedliwe, gdy nie powinni ich znosić, inne – gdy się ich nie spodziewali: to co nieoczekiwane mamy za niezasłużone; tak więc najbardziej wzburza to, co zdarza się wbrew nadziei i oczekiwaniu, i jest to jedyny powód, dlaczego w sprawach domowych drażnią nawet drobnostki i dlaczego w sprawach przyjaźni obojętność nazywamy krzywdą.
Sądzimy, że nawet dla wrogów powinniśmy być nietykalni; każdy w duszy czuje się królem, chcąc korzystać z nieograniczonej swobody, ale nie chcąc jej przyznać w stosunku do siebie.
Gdy będziesz osądzał charakter jednego człowieka, pomyśl nad charakterem społeczeństwa. Podczas największej radości najbardziej się bój. Gdzie wszystko wydaje się spokojne, tam nie przestały istnieć niszczące siły, one drzemią. Pomyśl, że zawsze może coś nadejść, co uderzy w ciebie.
Grzechem jest szkodzić ojczyźnie: więc także współobywatelowi, gdyż jest on częścią ojczyzny – jeżeli czcigodna jest całość, to święte są również części – a więc i szkodzić człowiekowi, bo jest on twoim współobywatelem w większej wspólnocie. Cóż by się stało, jeśliby ręce chciały szkodzić nogom, a oczy rękom? Podobnie jak zgadzają się z sobą wszystkie członki, ponieważ w interesie całości jest poszanowanie każdego z osobna, tak samo ludzie powinni szanować jednostki, ponieważ urodzili się do wspólnego życia, a społeczeństwo może być zdrowe tylko dzięki wzajemnej opiece i miłości swych członków.
...Jeśliby karać każdego, kto ma charakter przewrotny i zły, to kara nie ominie nikogo.
Jak w wypadku dobrodziejstw szlachetnie jest odpłacać przysługami za przysługi, tak przeciwnie – krzywdami za krzywdy. Tam hańbę przynosi być zwyciężonym, tutaj – zwycięstwo. Nieludzkie to słowo „zemsta”, choć przecież uznawane za synonim sprawiedliwości.
Wielkoduszność polega na lekceważeniu krzywd. Najbardziej wzgardliwy rodzaj zemsty to taki, gdy się uważa kogoś za niegodnego zemsty. Wielu, biorąc odwet za niewielkie krzywdy, jeszcze je pogłębia. Ten jest wielki i szlachetny, kto zwyczajem wielkiego zwierza obojętnie słucha szczekania małych piesków.
II 33 • 1
Jeśli posługujemy się zemstą jako środkiem zaradczym, posługujmy się bez gniewu i jakby czymś pożytecznym, ale nieprzyjemnym. Często jednak lepiej udawać, że nie zauważyło się krzywdy niżeli mścić się. Krzywdy od możniejszych należy znosić nie tylko cierpliwie, lecz i z pogodną twarzą: wyrządzą je oni znowu, jeśli będą przekonani, że wyrządzili. To mają najgorszego nadęci pychą wskutek wielkiego powodzenia, że nienawidzą tych, którym szkodzą.
Spór z równym jest ryzykowny, z silniejszym – szaleńczy, ze słabszym – haniebny. Miałki i nędzny to człowiek, który ugryziony, gryzie.
Ilekroć trudno nam będzie przebaczyć, pomyślmy, czy byłoby dla nas korzystne, jeśliby wszyscy byli nieubłagani: jakże często prosi o przebaczenie, kto go odmówił! Jakże często czołga się u stóp, kogo odtrącił od siebie! Cóż bardziej chwalebnego niż zagniewanie przemienić w przyjaźń?
Wrogość natychmiast znika, jeśli się jej wyrzeknie jedna ze stron. Biją się tylko tacy sami. Lecz oto obie strony ponosi gniew, rozpoczyna się walka: ten będzie lepszy, kto się pierwszy wycofa, zwyciężony ten, kto zwyciężył.
Nigdy cały lud nie płonął miłością do jednej kobiety, nigdy społeczeństwa w całości nie porwało pragnienie pieniędzy lub zysku. Żądza zaszczytów ogarnia poszczególnych ludzi z osobna: tylko nieopanowanie bywa złem pospolitym. Często w jednym szeregu ruszano pod sztandary gniewu: mężczyźni, kobiety, starcy, dzieci, panowie i pospólstwo jednoczyli się zgodnie, i cały tłum, podżegnięty kilku zaledwie słowami, wyprzedzał samego podżegacza. Natychmiast rwali się do ognia i miecza, do wypowiadania wojen ościennych albo prowadzenia domowych...
Co więcej, gniew – pomijając już jego bezpośrednie następstwa, jak straty, podstępy, ciągły niepokój w wyniku wzajemnych konfliktów – ponosi karę, kiedy ją wymierza. Zapiera się bowiem natury ludzkiej: ona wzywa do miłości, on do nienawiści; ona każe pomagać, on – szkodzić. Poza tym, chociaż gniewne oburzenie pochodzi z nadmiernej godności własnej i wydaje się przejawem wielkiego ducha, w istocie jest czymś nędznym i ciasnym. Każdy bowiem jest mniejszy od tego, kogo ma za swego wzgardziciela. Tymczasem duch naprawdę wielki, znający swą prawdziwą wartość, nie dochodzi krzywdy, ponieważ jej nie odczuwa. Jak odskakują pociski od twardej powierzchni i jak odbija się bólem rąbanie w lity materiał, tak żadna krzywda nie doprowadzi do tego, aby ją odczul ów wielki duch, bo jest bardziej krucha niż cel, w który godzi.
*
Zemsta jest wyznaniem cierpienia. Nie jest wielki duch, którego ugnie krzywda. Ten, kto cię obraził, jest albo silniejszy, albo słabszy od ciebie: jeżeli słabszy, oszczędź go, jeżeli silniejszy, oszczędź siebie.
Nie ma pewniejszego dowodu wielkości niż to, że nie może się zdarzyć nic, co by cię wzburzyło. Wyższe sfery wszechświata, bardziej uporządkowane i bliskie gwiazd, nie łączą się w chmury, nie podlegają burzom ani się nie kłębią w wirach powietrznych: są wolne od wszelkiego zgiełku, natomiast niższe sfery huczą od gromów. Tak samo duch wzniosły jest zawsze spokojny i pozostaje w zacisznej przystani, tłumi w sobie wszystko, co wywołuje gniew, jest skromny, godny szacunku i uładzony. Nic z tego nie znajdziesz w człowieku zagniewanym.
Nigdy temu, kto się rozprasza na wiele spraw, dzień nie mija tak szczęśliwie, aby czy to z przyczyny ludzi, czy też rzeczy nie spotkała go przykrość, rodząca w duszy złość.
Proste i łatwe zadania poddają się woli wykonawcy, wielkie i ponad jego siły, prawie się nie poddają, a jeśli je podejmie, ujarzmiają go i uwodzą i walą się wraz z nim, kiedy mu się wydaje, że już je pokonał: dzieje się więc tak, że często daremne są pragnienia człowieka, który nie przystępuje do tego co łatwe, lecz chce, aby łatwe było to, do czego przystąpił. Ilekroć będziesz czegoś próbował, zmierz swoje siły, a zarazem swoje zamiary i środki. Żal bowiem z powodu niewykonania dzieła napełni cię goryczą. Tutaj różnica czy ktoś odznacza się gorącym usposobieniem, czy też chłodnym i uległym: w człowieku wielkodusznym porażka wywoła gniew, w słabym i gnuśnym – smutek. A więc niech działania nasze nie będą mierne, ani też zuchwałe czy pochopne, ograniczajmy naszą nadzieję do najbliższej przyszłości, nie próbujmy niczego, co by nas później, po wykonaniu, mogło zdumiewać, że się udało.
Starajmy się nie narażać na krzywdy, ponieważ nie umiemy ich znosić. Powinniśmy współżyć z osobami możliwie najbardziej łagodnymi i uprzejmymi, jak najmniej niespokojnymi i zgryźliwymi. Przejmujemy obyczaje od tych, z którymi obcujemy, i podobnie jak pewne choroby ciała przechodzą na stykających się z nimi, tak dusza przekazuje swoje wady najbliższym...
III 8 • 2–3
Ani odpowiednia okolica, ani zdrowy klimat nie są tak skutecznym lekarstwem dla chorych, jak dla słabych dusz przebywanie w lepszym otoczeniu. Zrozumiesz znaczenie tego czynnika, jeśli zauważysz, że dzikie zwierzęta dzięki obcowaniu z nami stają się łagodne i że żadna, nawet najstraszniejsza bestia nie zachowuje swojej drapieżności, gdy długo przebywa w towarzystwie człowieka. Wszelka jej dzikość zostaje stępiona i w spokojnych warunkach powoli idzie w zapomnienie. Ponadto człowiek, który współżyje z ludźmi łagodnymi, nie tylko za ich wzorem staje się lepszy, lecz nie znajdując okazji do gniewu, nie rozwija tej swojej słabości. Musi więc unikać tych wszystkich, o których wie, że będą go pobudzać do gniewu.
III 8 • 5
Wybieraj towarzystwo ludzi prostych, łatwych we współżyciu, opanowanych, którzy nie wywołują twojego gniewu, a będą go cierpliwie znosili. Jeszcze bardziej użyteczni będą dla ciebie ludzie ustępliwi, delikatni i mili, nie posuwający się jednak aż do pochlebstw, bo nadmiar aprobaty drażni popędliwych.
III 11 • 1
Nie jest dobrze wszystko widzieć i wszystko słyszeć. Niechby uszły naszej uwagi liczne krzywdy, których większości nie odczuwa ten, kto o nich nie wie.
III 11 • 3
Nie idzie o to, w jaki sposób wyrządzono krzywdę, lecz w jaki ją sposób znoszono...
III 13 • 1–2
Walcz sam ze sobą! Jeśli zechcesz pokonać gniew, on nie pokona ciebie. Zaczynasz zwyciężać, kiedy on się kryje, gdy nie znajduje dla siebie ujścia. Starajmy się zataić jego oznaki i o ile to możliwe, trzymajmy go w głębokim ukryciu. Będzie to dla nas bardzo uciążliwe, gniew bowiem gotów się wyrwać, rozpłomienić nam oczy i zmienić wyraz twarzy. Lecz jeżeli mu pozwolimy wydostać się z nas, zaraz weźmie nad nami górę. Należy go chować na samym dnie serca i znosić, a nie pozwalać, aby nas ponosił. Wszystkie jego objawy na wszelki sposób starajmy się odmienić: wypogódźmy oblicze, złagodźmy głos, chodźmy swobodniejszym krokiem. Stopniowo za tymi zewnętrznymi zmianami pójdą wewnętrzne.
Jeżeli dusza jest chora i nieszczęśliwa z powodu swej niedoskonałości, wolno jej skończyć ze sobą i swoim nieszczęściem. Także i temu, który wpadł w ręce tyrana godzącego strzałami w piersi przyjaciół, i temu, którego pan karmi ojców wnętrznościami ich dzieci, powiem: „Czemu jęczysz, głupcze? Po cóż czekasz, aby jakiś wróg pomścił cię przez zniszczenie twojego narodu lub aby jakiś potężny król przybył ci z daleka na pomoc? Gdziekolwiek popatrzysz, tam kres twoich nieszczęść. Widzisz tę przepaść? Tamtędy wiedzie droga ku wolności. Widzisz tamto morze, tamtą rzekę, tamtą studnię ? Tam na samym dnie znajduje się wolność. Widzisz tamto niskie, uschłe, bezpłodne drzewo? Z jego gałęzi zwisa twoja wolność. Widzisz swoje gardło, swoją szyję, swoje serce? Tędy ucieczka z niewoli. Wskazuję ci wyjścia zbyt uciążliwe i wymagające zbyt wiele odwagi i siły? Pytasz, jaka jest droga do wolności? Jest nią każda żyła w, twoim ciele”.
Nie ulega wątpliwości, że kto wzgardził swymi prześladowcami, ten wydobył się z przeciętności i wzniósł się ponad nią: dowodem prawdziwej wielkości jest to, że nie zauważa się ciosu. Tak ogromny zwierz spokojnie patrzy na szczekające psy, tak fala daremnie uderza w potężną skałę. Kto nie wpada w gniew, ten trwa nieporuszony, niedostępny krzywdzie, lecz kogo gniew ponosi, ten runie.
Cóż za różnica, jaka kogo wada ogłupia? Głupota jednako patronuje wszystkim.
III 26 • 2
To jest największa kara za wyrządzoną krzywdę, że się ją wyrządziło, i nikt nie zostaje dotkliwiej ukarany niż ten, kto jest wydany na katusze wyrzutów sumienia.
Wszystko, co potępiamy u innych, znajdziemy we własnej duszy.
III 27 • 1
O ileż korzystniej naprawić krzywdę niżeli mścić się! Zemsta pochłania wiele czasu, a mściciel naraża się na wiele krzywd, gdy cierpi z powodu jednej. Wszyscy gniewamy się dłużej, niż doznajemy krzywdy. O ileż lepiej zająć się czymś zupełnie innym niż błędom przeciwstawiać błędy.
III 28 • 6
Lecz doprawdy człowiek wielki i sprawiedliwy szanuje swych najdzielniejszych wrogów, nieugięcie broniących wolności i szczęścia ojczyzny, i życzy sobie, aby los dal mu takich współobywateli, takich towarzyszy broni.
Haniebnie jest nienawidzić tego, kto zasługuje na twoje pochwały. O ileż haniebniej jednak nienawidzić kogoś z tego powodu, dla którego zasługuje na twoją litość.
Nikt, kto popatruje na cudze, nie zadowala się własnym: dlatego gniewamy się nawet na bogów, że ktoś nas wyprzedza, lecz zapominamy, ilu zostało za nami i jak ogromna zawiść idzie za tym, który zazdrości tylko nielicznym. Ale tak wielka jest chciwość ludzi, że choćby otrzymali wiele, to i tak uważają za krzywdę, że przecież mogli otrzymać więcej.
Sam, doprawdy, niczego bym ci nie doradzał bardziej niż tego, abyś obrał wielkoduszną postawę i abyś uprzytomnił sobie, jak niskie, marne i niegodne człowieka, mającego jakieś wzniosłe i szlachetne cele, jest to, o co się spieramy, za czym gonimy, do czego wzdychamy.
Gdybyś ofiarował mi wszystkie pieniądze ze wszystkich kopalń, w których gorliwie kujemy, gdybyś postawił mi przed oczyma wszystko, co kryją skarbce – bo chciwość ludzka chowa z powrotem pod ziemię to, co na nieszczęście z niej wydobyła – to cały ten stos bogactw nie byłby moim zdaniem wart, by zmarszczyło się czoło prawdziwego człowieka. Jakże śmieszyć powinny nas rzeczy, które wyciskają nam łzy!
Na przyszłość zastanawiaj się nie tylko nad tym, czy prawdą jest, co mówisz, ale czy ten, do kogo mówisz, wytrzyma prawdę. Dobry przyjmuje upomnienia z radością, lecz im kto gorszy, tym gorzej znosi pouczenia.
Dbajmy o spokój ducha, ustawicznie rozważając zbawienne nauki, czyniąc dobrze i myśli kierując wyłącznie ku pożądaniu tego co szlachetne. Kierujmy się jedynie sumieniem, nie róbmy niczego dla ludzkiej opinii. Niechże o nas będzie i zła, bylebyśmy zasługiwali na dobrą.
Już niedługo wyzioniemy ducha. Tymczasem jednak, dopóki oddychamy, dopóki jesteśmy wśród ludzi, postępujmy po ludzku. Nie bądźmy dla nikogo postrachem ani zagrożeniem, gardźmy stratami, krzywdami, obelgami, kpinami i znośmy wielkodusznie te przelotne niedogodności. Ani się obejrzysz, jak mówią, ani obrócisz, a już nadchodzi śmierć.
______________________________________________
