"Sanktuarium Matki Natury" (z: Kosmologia dawnych Słowian) ~ Artur Kowalik. Część II
 |
| Art work "Earth Mother" by Thoth-Flash-Pan |
 |
| Zdjęcie z netu (nie znam autora) |
 |
| Zdjęcie z netu - nie znam autora |
Jest to - podrozdział 2.1: "Fizjograficzne realizacje Wyspy Bujan jako generatywnego centrum" pod red: prof. dr hab. Piotr Kowalski, dr hab. Andrzej Szyjewski - na które składają się wybrane przeze mnie akapity. Moje prywatne doń uwagi/komentarze, zaznaczone są w tekście wyraźną pogrubioną na fioletowo czcionką!Zakład Wydawniczy »NOMOS«
Kraków 2004
Kraków 2004
Wyraźnie na związek z symboliką żeńską (przede wszystkim związaną z funkcją rozrodczą) wskazuje jeden z komponentów semantycznych pol. gaj = 'łono kobiet (Por. stp. włosiany gaik jako metafora 'pudendum muliebre' - Z. Kuchowicz, Miłość staropolska. Wzory - uczuciowość - obyczaje erotyczne XVI-XVHI wieku, Łódź 1983, s. 420).
Można domniemywać, że odnosił się on zarówno do związku żeńskich narządów płciowych z pro-kreacją, jak również do idei utrudnionego dostępu. O tym, że fizjograficzne elementy krajobrazu mogły przy wyborze naturalnego sanktuarium zostać poddane procesowi analogizacji z kobiecą anatomią, może świadczyć opis Wergiliusza:
Analogia nabiera w pełni sensu w odniesieniu do dziewicy, jako że gaj, w którym człowiek nie naruszył panującego tam pierwotnego chaosu, nie wyznaczył kierunków itp., jest tak samo „dziewiczy" jak praocean, zanim wyłonił się zeń kosmos.
Można domniemywać, że odnosił się on zarówno do związku żeńskich narządów płciowych z pro-kreacją, jak również do idei utrudnionego dostępu. O tym, że fizjograficzne elementy krajobrazu mogły przy wyborze naturalnego sanktuarium zostać poddane procesowi analogizacji z kobiecą anatomią, może świadczyć opis Wergiliusza:
"Jest wielki gaj nad Cery rzeczułką w jar skrytą, Z dawna czczony szeroko; pagórki dokoła Piętrzą się, ciemne jodły zwieńczają ich czoła" (por. wcześniejszy we wcześniejszej partii tego tekstu*).
Analogia nabiera w pełni sensu w odniesieniu do dziewicy, jako że gaj, w którym człowiek nie naruszył panującego tam pierwotnego chaosu, nie wyznaczył kierunków itp., jest tak samo „dziewiczy" jak praocean, zanim wyłonił się zeń kosmos.
 |
| Art work "Virgin Under the Apple Tree" by Lucas Cranach the Elder (1530) |
 |
| Zdjęcie z netu - Link* |
 |
| Art work by Carlo Crivelli (ca. 1480) |
Późnośredniowieczny obraz obleczonej w słońce Madonny z Dzieciątkiem z kościoła parafialnego w Przydonłcy (??) ukazuje Ją na tle niebiańskiego gaju. Należy on do znanej z Małopolski, Śląska i Czech grupy przedstawień Marii z Dzieciątkiem, wyobrażanej na tle bujnego lasu, poprzedzonego ukwieconą łąką, tworzących zazwyczaj owalną koronę, nawiązującą kształtem do zarysu mandorli. Omawiane przedstawienia znane są w malarstwie miniaturowym i tablicowym, stanowiąc w tym drugim przypadku środkowe partie ołtarzy (z: I. Błaszczyk, Madonny na tle lasu jako wizja nowego raju [w:] Flora i fauna..., s. 138, 142).
Można założyć, że stanowią one relikt wciąż silnych w Europie Środkowej synkretycznych związków Dziewicy z obrazem gaju. Do tego kręgu symboliki nawiązuje także specyficzny dla tej części Europy od XV w. sposób zdobienia sklepień i ścian budowli świeckich (zielone komnaty Śląska, Czech i Moraw) oraz wnętrz kościelnych:
Częściej poprzestawano na wkomponowaniu budowli sakralnej związanej z nową religią w tradycyjny pejzaż sakralny - na miejscach uświęconych tradycją kultu religijnego wśród drzew stawiano kościoły, kaplice, cerkwie, klasztory (czyt. M. Rabinowicz, Życie codzienne w ruskim i rosyjskim mieście feudalnym, Warszawa 1985, s. 86. Według W. Pola, „środek (w starych mianowicie wsiach) zajmował dwór, k o ś c i ó ł, często na wywyższeniu, niekiedy ocieniony drzewami) i karczma"; DWOK 5, s. 139).
Lichaczow wywodzi ruskie ogrody monasterskie od świętych pogańskich gajów:
Można założyć, że stanowią one relikt wciąż silnych w Europie Środkowej synkretycznych związków Dziewicy z obrazem gaju. Do tego kręgu symboliki nawiązuje także specyficzny dla tej części Europy od XV w. sposób zdobienia sklepień i ścian budowli świeckich (zielone komnaty Śląska, Czech i Moraw) oraz wnętrz kościelnych:
"Elementy roślinne kapiteli przenikają na sklepienie, którego żebra przemieniają się w gałęzie z kielichami kwiatowymi, ogarniając swą koroną całą przestrzeń. Ta przestrzeń późnośredniowiecznego kościoła staje się lasem, a jego gałęzie to korona Drzewa Życia, pod którą zbierają się wierni" (Ibidem, s. 142-143).
Częściej poprzestawano na wkomponowaniu budowli sakralnej związanej z nową religią w tradycyjny pejzaż sakralny - na miejscach uświęconych tradycją kultu religijnego wśród drzew stawiano kościoły, kaplice, cerkwie, klasztory (czyt. M. Rabinowicz, Życie codzienne w ruskim i rosyjskim mieście feudalnym, Warszawa 1985, s. 86. Według W. Pola, „środek (w starych mianowicie wsiach) zajmował dwór, k o ś c i ó ł, często na wywyższeniu, niekiedy ocieniony drzewami) i karczma"; DWOK 5, s. 139).
Lichaczow wywodzi ruskie ogrody monasterskie od świętych pogańskich gajów:
"Ich istnienie było usprawiedliwione tym, że w owych zagajnikach objawiały się cudowne ikony, zwykle przedstawiające Bogurodzicę, patronkę szeregu monasterów: Tołgskiego, Tichwińskiego, Sosnowskiego i in. Znajdowano je zawieszone na pniach drzew (...) uwidocznione na wizerunkach rosyjskie klasztory nader często są otoczone zagajnikami, górami i jeziorami. Dotyczy to m.in. Pustelni Nilowej, mona-steru Sołowieckiego i monasteru Tichwińskiego" (w: D. Lichaczow, Poezja ogrodów. O semantyce stylów ogrodowo-parkowych, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 48, 51.)
 |
| Art work "Procession in the Mist" by Ernst Ferdinand Oehme |
Średniowieczne klasztory łączy z dawnymi gajami także spełniana przez nie funkcja: szpitali, schronisk, przytułków i gospód, która odpowiadała wyobrażeniom dotyczącym gaju (*gojiti 1.'tuczyć, pielęgnować'; 2.'goić (rany), leczyć, uzdrawiać'; 3.'gościć'; 4.'ożywiać, chronić'; 5.'uspokajać') i roli kobiet, jako że „troska o zdrowotność w niewielkich społecznościach archaicznych w znacznej mierze znajdowała się w rękach kobiet" (J. Strzelczyk, Trotula, Trota i Trotula. O właściwe miejsce uczonej niewiasty w dziejach nauk medycznych w średniowieczu [w:] Viae historicae, red. M. Goliński i S. Rosik, Wrocław 2001, s. 456.), łącząc się często z kompetencjami w zakresie magii (por. Tac, Germ. 7).
Zarówno otaczające świątynię chrześcijańskiego Boga i świętych gaje, jak i opisane wyżej fitomorficzne motywy dekoracyjne wnętrz kościelnych nawiązywały do przekonania żywionego w średniowieczu, że Ecclesia estparadisus, które znajdowało odbicie także w dekoracji portali średniowiecznych kościołów zawierających tematykę rajską (w: S. Kobielus, Topografia i symbolika raju w kulturze średniowiecza [w:] „Communio" 1991, 11, 4, s. 56; na temat związku bramy z Rajem zob.: s. 61-62).
To znaczenie życiodajnego obszaru izolowanego, wyodrębnionego z otaczającej przestrzeni, łączy semantycznie*gajb z innym wyrazem używanym jako odpowiednik łacińskiego paradeisus (w gr. 'raj', por. aw.pairi.daeza 'miejsce ogrodzone'), tj. rajem, wydzielonym, zamkniętym, odizolowanym i chronionym, według wierzeń judeo' i chrześcijańskich, przez Boga (S. Kobielus, Topografia..., s. 44). Raj, podobnie jak gaj, prezentowany był w ikonografii średniowiecznej jako miejsce wyodrębnione z otaczającej przestrzeni za pomocą muru, najczęściej w kształcie kolistym, atrybuowanym jako kobiecy (= Znakiem dziewictwa kojarzonego z rajskim ogrodem był wianek, kolista forma doskonała stanowiąca obraz pełni i zamknięcia. Jak wiadomo, do kształtów i form kobiecych należą formy okrągłe, owalne, owoidalne (koło, elipsa, misa, jajko, perła, tarcza, egida), horyzontalne, jak np. woda, morze, ziemia, także otwarte (dziura, rów, jama w ziemi, studnia), falisto, płynnie wygięte (pagórek, rogi krowie, sierp księżyca, sinusoida), wreszcie przedmioty puste, wklęsłe, wydrążone, wgięte (naczynie, arka, muszla, koryto, koszyk, pudełko, skrzynia, trumna, urna, niecka, kołyska, brama, otwór, rama); także: Z. Krzak, Megality Europy, Warszawa 1994, s. 364).
W encyklopedycznym Liber Flondus (XIII w.) z opactwa św. Bawona w Gandawie ukazano kolisty Raj otoczony murem z bramami i wieżami, z drzewem życia pośrodku i inskrypcją u góry PARADYSUS. Opatka Herrada z Landsbergu w swym Hortus deliciarum (ok. 1175-1185 r.) umieściła wyobrażenie Raju w formie budowli z baldachimowym zwieńczeniem, z drzewem życia pośrodku i napisem Paradisus voluptatis («Ogród rozkoszy»). (Por. S. Kobielus, Człowiek i ogród rajski w kulturze religijnej średniowiecza, Warszawa 1997, s. 43; zob. także przykłady map opisywane przez K. Zalewską-Lorkiewicz, Ilustrowane mappae mundi jako obraz świata. Średniowiecze i początek okresu nowożytnego, Warszawa 1997, s. 46 nn. W średniowiecznych wizjach eschatologicznych „podróżujący" widzą, że raj otoczony jest murem (J. Sokolski, Pielgrzymi..., s. 37), podobnie, według ukraińskich letargików, „tamten świat" jest otoczony murem z wielkimi wrotami (Z. Libera, Medycyna ludowa. Chłopski rozsądek czy gminna fantazja, Wrocław 1995, s. 184).
Raj jako kwitnący ogród jest ulubionym motywem w malarstwie późnego gotyku i wczesnego renesansu, choć rajskie ogrody to nie tylko literacki czy malarski topos, ale średniowieczna rzeczywistość ogrodów zamkowych, klasztornych czy szpitalnych, wynikająca z tęsknoty ludzkiej do pierwotnego Raju. Średniowieczne mapy świata często przedstawiają Raj w postaci miasta lub zamku (np. Mappae mundi Andreasa Walspergera z r. 1448; w: J. Sokolski, Staropolskie zaświaty. Obraz piekła, czyśćca i nieba w renesansowej i barokowej literaturze polskiej wobec tradycji średniowiecznej, Wrocław 1994, s. 272-273) i zgodnie z tym wyobrażeniem w średniowiecznych zamkach urządzano ogrody {hortus conclusus), najczęściej w przestrzeni między komnatami mieszkalnymi a wewnętrznym murem zamkowym. W literaturze dworskiej pełnego średniowiecza dość częsty jest idylliczny pejzaż ogrodów z czarodziejską florą i fauną, będący miejscem przechadzek, rozrywek i spotkań kochanków. W rzeczywistości zamkowy ogród, pielęgnowany przez kobiety, dostarczał owoców i warzyw, wina, kwiatów, aromatycznych i leczniczych ziół (w: M. Pastoureau, Życie codzienne we Francji i Anglii w czasach rycerzy Okrągłego Stołu (XII-XIII wiek), Warszawa 1983, s. 41; K. Prymas, Kobieta w ogrodzie w malarstwie europejskim XIII, XIV i XV wieku [w:] Flora i fauna..., s. 145; eadem, Średniowieczne ogrody zamkowe [w:] Zamki i dwór w średniowieczu od XI do XV wieku, pod red. J. Wiesiołowskiego, Poznań 2001, s. 130-135).
Zarówno otaczające świątynię chrześcijańskiego Boga i świętych gaje, jak i opisane wyżej fitomorficzne motywy dekoracyjne wnętrz kościelnych nawiązywały do przekonania żywionego w średniowieczu, że Ecclesia estparadisus, które znajdowało odbicie także w dekoracji portali średniowiecznych kościołów zawierających tematykę rajską (w: S. Kobielus, Topografia i symbolika raju w kulturze średniowiecza [w:] „Communio" 1991, 11, 4, s. 56; na temat związku bramy z Rajem zob.: s. 61-62).
To znaczenie życiodajnego obszaru izolowanego, wyodrębnionego z otaczającej przestrzeni, łączy semantycznie*gajb z innym wyrazem używanym jako odpowiednik łacińskiego paradeisus (w gr. 'raj', por. aw.pairi.daeza 'miejsce ogrodzone'), tj. rajem, wydzielonym, zamkniętym, odizolowanym i chronionym, według wierzeń judeo' i chrześcijańskich, przez Boga (S. Kobielus, Topografia..., s. 44). Raj, podobnie jak gaj, prezentowany był w ikonografii średniowiecznej jako miejsce wyodrębnione z otaczającej przestrzeni za pomocą muru, najczęściej w kształcie kolistym, atrybuowanym jako kobiecy (= Znakiem dziewictwa kojarzonego z rajskim ogrodem był wianek, kolista forma doskonała stanowiąca obraz pełni i zamknięcia. Jak wiadomo, do kształtów i form kobiecych należą formy okrągłe, owalne, owoidalne (koło, elipsa, misa, jajko, perła, tarcza, egida), horyzontalne, jak np. woda, morze, ziemia, także otwarte (dziura, rów, jama w ziemi, studnia), falisto, płynnie wygięte (pagórek, rogi krowie, sierp księżyca, sinusoida), wreszcie przedmioty puste, wklęsłe, wydrążone, wgięte (naczynie, arka, muszla, koryto, koszyk, pudełko, skrzynia, trumna, urna, niecka, kołyska, brama, otwór, rama); także: Z. Krzak, Megality Europy, Warszawa 1994, s. 364).
W encyklopedycznym Liber Flondus (XIII w.) z opactwa św. Bawona w Gandawie ukazano kolisty Raj otoczony murem z bramami i wieżami, z drzewem życia pośrodku i inskrypcją u góry PARADYSUS. Opatka Herrada z Landsbergu w swym Hortus deliciarum (ok. 1175-1185 r.) umieściła wyobrażenie Raju w formie budowli z baldachimowym zwieńczeniem, z drzewem życia pośrodku i napisem Paradisus voluptatis («Ogród rozkoszy»). (Por. S. Kobielus, Człowiek i ogród rajski w kulturze religijnej średniowiecza, Warszawa 1997, s. 43; zob. także przykłady map opisywane przez K. Zalewską-Lorkiewicz, Ilustrowane mappae mundi jako obraz świata. Średniowiecze i początek okresu nowożytnego, Warszawa 1997, s. 46 nn. W średniowiecznych wizjach eschatologicznych „podróżujący" widzą, że raj otoczony jest murem (J. Sokolski, Pielgrzymi..., s. 37), podobnie, według ukraińskich letargików, „tamten świat" jest otoczony murem z wielkimi wrotami (Z. Libera, Medycyna ludowa. Chłopski rozsądek czy gminna fantazja, Wrocław 1995, s. 184).
Raj jako kwitnący ogród jest ulubionym motywem w malarstwie późnego gotyku i wczesnego renesansu, choć rajskie ogrody to nie tylko literacki czy malarski topos, ale średniowieczna rzeczywistość ogrodów zamkowych, klasztornych czy szpitalnych, wynikająca z tęsknoty ludzkiej do pierwotnego Raju. Średniowieczne mapy świata często przedstawiają Raj w postaci miasta lub zamku (np. Mappae mundi Andreasa Walspergera z r. 1448; w: J. Sokolski, Staropolskie zaświaty. Obraz piekła, czyśćca i nieba w renesansowej i barokowej literaturze polskiej wobec tradycji średniowiecznej, Wrocław 1994, s. 272-273) i zgodnie z tym wyobrażeniem w średniowiecznych zamkach urządzano ogrody {hortus conclusus), najczęściej w przestrzeni między komnatami mieszkalnymi a wewnętrznym murem zamkowym. W literaturze dworskiej pełnego średniowiecza dość częsty jest idylliczny pejzaż ogrodów z czarodziejską florą i fauną, będący miejscem przechadzek, rozrywek i spotkań kochanków. W rzeczywistości zamkowy ogród, pielęgnowany przez kobiety, dostarczał owoców i warzyw, wina, kwiatów, aromatycznych i leczniczych ziół (w: M. Pastoureau, Życie codzienne we Francji i Anglii w czasach rycerzy Okrągłego Stołu (XII-XIII wiek), Warszawa 1983, s. 41; K. Prymas, Kobieta w ogrodzie w malarstwie europejskim XIII, XIV i XV wieku [w:] Flora i fauna..., s. 145; eadem, Średniowieczne ogrody zamkowe [w:] Zamki i dwór w średniowieczu od XI do XV wieku, pod red. J. Wiesiołowskiego, Poznań 2001, s. 130-135).
Raj jest zatem, podobnie jak wyspa Bujan, przestrzenią par excellence żeńską, co w średniowieczu podkreślano łącząc z nim Marię Dziewicę (widać jak na dłoni wiekowe fałszerstwa patriarchalnych monoteizmów, które bez pardonu zmieniały na naszych oczach uznawane przez siebie samych symbole, tak iż z biegiem czasu wszystko, co żeńskie stało się - szatańskie, grzeszne, fałszywe, złe - odsyłam do linków: Kobieta a Kościół* - Tutaj1, Tutaj2 a w skrajnych postaciach, jak np. w islamie, pierwiastkowi żeńskiemu, prościej mówiąc kobietom, odmawia się nie tylko ludzkiej wartości, jak i prawa do przekroczenia bram Raju - B.S.). Jej dziewictwo jest obrazem pełni i zamknięcia nawiązującym do Rajskiego Ogrodu Bezczasowej Jedności. Honoriusz z Autun w komentarzach do Pieśni nad pieśniami interpretuje obraz hortus conclusus jako symbol boskiego dziewictwa NMP, Ambroży (Liber Institutione Virginis) uważa Marię za Dziewicę-Ogród strzegący swego owocu: Hortus clausus es, Virga, serva fructus tuus. Dla Dionizosa z Aleksandrii Słowo, pochodzące z nieba, było noszone w łonie matki i urodzone w dziewiczym raju, co znajduje swe odzwierciedlenie w sztuce, por. np. malowidło z Bzia Zameckiego przedstawiające Madonnę z Dzieciątkiem w otoczeniu świętych niewiast w ogrodzie z drzewami, wśród kwiatów rosnących w zielonej trawie (obrazy powyżej). Ogród na śląskim malowidle jest otoczony płotem z plecionki umocnionej kółkami, będącym „skromnym odpowiednikiem miejskich murów z potężnymi basztami, otaczających raj-miasto"(w: S. Bylina, Wyobrażenia raju w Polsce średniowiecznej [w:] Wyobraźnia..., s. 149; przedruk w: idem, Kultura ludowa Polski i Słowiańszczyzny średniowiecznej, Warszawa 1999, s. 216). XIII-wieczny anonimowy poemat maryjny kończy się strofą, w której nadreński autor nazywa Najświętszą Marię Pannę „Rajem" i „ogrodem".
Reasumując, można posłużyć się słowami Lichaczowa, który twierdzi, że:
Koniec Części IIReasumując, można posłużyć się słowami Lichaczowa, który twierdzi, że:
"W średniowiecznej symbolice pojęcie hortus conclusus, czyli „ogrodu zamkniętego" ma podwójne znaczenie: 1) Bogurodzicy (niepokalane poczęcie) oraz 2) raju utożsamianego z wieczną wiosną, wiecznym szczęściem, obfitością, zaspokojonymi potrzebami i bezgrzesznym stanem ludzkości" (= Złotym Wiekiem, kiedy rasa homo sapiens była młoda jak nowo narodzone dziecko, a świat (pierwszy dom) był jej Matką - B.S).
(Część I - Tutaj*)
Komentarze
Prześlij komentarz