"Sanktuarium Matki Natury" (z: Kosmologia dawnych Słowian) ~ Artur Kowalik. Część I

Jest to - podrozdział 2.1: "Fizjograficzne realizacje Wyspy Bujan jako generatywnego centrum"
pod red: prof. dr hab. Piotr Kowalski, dr hab. Andrzej Szyjewski - na które składają się wybrane przeze mnie akapity. Moje prywatne doń uwagi/komentarze, zaznaczone są w tekście wyraźną pogrubioną na fioletowo czcionką!Zakład Wydawniczy »NOMOS«
Kraków 2004

Część I

" Dziewiętnastowieczne tłumaczenie Odysei Lucjana Siemieńskiego (1873 r.) ujawnia (ciekawe) znaczenie wyrazu bugaj - za pomocą tego wyrazu tłumacz określa święty gaj Apollina w trackim Ismaros (Od.IX 200-203):

"Chronił go [t.j. kapłana Feba] bugaj poświęcony Febowi, w którym mieszkał."

Terminu bug-gaje używa Oskar Kolberg na określenie pogańskich sanktuariów natury, cytując Gołębiowskiego:

"Gaje święte nazywano bożnicami, ołtarze koło; takiemi były w pewnym kształcie składane ogromne kamienie. W wielu miejscach w Polsce są dotąd gaje lub uroczyska noszące bożnic nazwanie." (z: Ł. Gołębiowski, Lud polski. Jego zwyczaje, zabobony, Lwów 1884, t. II, s. 94)

Znaczenia podane przez Moszyńskiego (ros. buga = 'brzeg rzeki zarośnięty łozą czy lasem i zalewany przez powodzie'; pol. bugaj 'las czy zarośla w nizinie nad wodą') wskazują na nierozerwalny związek gajów określanych tym terminem ze środowiskiem akwatycznym. W tekstach ludowych gaj może być lokowany przez wyobraźnię ludową na «morzu-oceanie»:

"Tam na morzu gajiczek, na tym gajiczku grądziczek; Jest na morzu gajeczek, w tym gajeczku zameczek."

Analiza semantyczna terminów *bug-ajb, *bugtrb (< *bug- 'giąć, zginać') ujawnia związek z ideą «krzywości», uważaną przez Tomickiego za predykat miejsca obdarzonego sacrum i wskazywaną przezeń także w leksyce bałtyjskiej: lit. alka, alkas, elka, elkas 'ofiarna góra; miejsce składania ofiar; ofiara; bożek', pr. *alka, *alk(a)s 'święty gaj; miejsce, w którym znajdują się bożki', łot. elks 'bożek', 'wygięcie' (< ie. *el- 'giąć') - (w. R. Tomicki, Czy Kriwe krzywal? Kilka uwag o pożytkach z przeżytków [w:] Archeologia w teorii i praktyce, pod red. A. Buko i P. Urbańczyka, Warszawa 2000, s. 474-477).

Tezę Tomickiego potwierdza także analiza leksyki sakralnej ludów italskich, celtyckich i germańskich: *nemos- 'gaj', łac. nemus 'ts.', gali. veuT | Tov 'święty gaj', sirl. nemed 'świątynia', ssaks. nimidas 'sacra silvarum' (< ie. *nem- 'zginać, wyginać'). Także: imię Nemeties' (V w. p.n.e.), sirl. nemed  'świętość, przywilej', swal. -nivet, sbret. -nimet (w toponimii), por. łac. nemus 'gaj', ssaks. nimidas 'sacra silvarum' (w: L. Bednarczuk, Języki celtyckie, [w.] Języki indoeuropejskie, pod red. L. Bednarczuka, Warszawa 1986, s. 724).

W celtyckim toponimie Medionemeton (por. Yernemeton, Nemetodurum, Nemetobńga) rdzeń nemeton (sirl. nemed 'świątynia', łac. nemus 'las, gaj') jest połączony z elementem wskazującym na centralne położenie (por. Mediolanum = 'święte miejsce ogrodzone w centrum'). Drune-meton ('święte miejsce dębów', 'święty lasek dębowy', 'święta polanka') stanowiła miej­sce spotkań 300 przedstawicieli celtyckich plemion zamieszkałych w Galacji (w: Azja Mniej­sza, w: B. Gierek, Celtowie, Kraków 1998, s. 91-92; J. Gąssowski, Mitologia Celtów, Warszawa 1987, s. 128--131; T.G.E. Powell, Celtowie, Warszawa 1999, s. 166-169).

Goddess Artemis (Diana)

Świętym ośrodkiem związku miast latyńskich był gaj Diany (odpowiedniczki etru­skiej Aritimii i greckiej Artemidy) nad jeziorem Nemi (lacus Nemorensis) w Arycji (Dia­na Nemorensis, patrz: J.G. Frazer, Złota Gałąź, Warszawa 1996, s. 27-30). Wspominając miejsce spotkań naczelników etruskich poleis w Volsinii, rzymscy autorzy używają terminu fanum, rozumianego najczęściej jako 'świątynia bez zabudowań', a zatem, 'gaj' jest podobny do opisywanego przez Wergiliusza (Aen. VIII, 597-602) gaju porastającego brzegi strumienia:

"Jest wielki gaj nad Cery rzeczułką w jar skrytą, Z dawna czczony szeroko; pagórki dokoła Piętrzą się, ciemne jodły zwieńczają ich czoła. Sylwanowi, co pola i trzodę swą darzy Opieką, jak wieść niesie, Pelazgowie starzy Gaj ten oddali, pierwsi władcy ziem Latyna."

Homer i Hezjod wspominają o kulcie gajów w Grecji (zwłaszcza 'święty gaj, okręg kultowy', w: E. Kaczyńska, K.T. Witczak, Studia nad religią kreteńską w epoce mykeńskiej, Olsztyn 2000, s. 40; SCG, święty gaj, s. 371). Tacyt informuje o kulcie gajów wśród Germanów (Germ. 9):

"Zresztą nie uważają za rzecz godną wielkości niebian zamykać bogów w obrębie ścian lub upodabniać ich do jakiegoś wyglądu ludzkiej twarzy: poświęcają im gaje i dąbrowy, a imionami bóstw nazywają ową tajemniczą istotę, którą sama tylko cześć pozwala im oglądać."

Artemida (Diana) w dwóch przedstawieniach (autorzy wymieni na zdjęciu)

W innym miejscu (Germ. 40) Tacyt wspomina o gaju (nemus) bogini Nerthus położo­nym na wy s p i e. Grzegorz z Tours (II 10) napomyka o kulcie lasów praktykowanym przez Franków, zaś Adam z Bremy (IV18) o kulcie gajów u Prusów. Siverus Scholasticus w swej XIII-wiecznej Historia regum terrae sanctae poświadczał pruski kult gajów:

"Pokładał [lud] bowiem nadzieję w gajach, które żadna siekiera nie mogła naruszyć, gdzie źródła i drze­wa, góry i pagórki, skały i doliny były czczone, jakby jakaś siła i moc kryła się w nich." (zob: Na temat pruskich gajów w A. Bruckner, Starożytna Litwa...,s. 45)

Potwierdzał go także Piotr Dusburg (XIV w.), wspominając, iż „posiadali także gaje (...), tak iż nie ośmielali się ich ścinać". Pochodzące z pierwszej połowy XV w. rozpo­rządzenia Michała biskupa sambijskiego zakazują:

1. Także na przyszłość nie wolno w lasach i gajach odbywać zgromadzeń lub uroczystości przeciw rozporządzeniom świętej Matki Kościoła (…).

4. Także, aby każde nadużycie lub obrządki pogańskie przy swoich zmarłych, jakie w jakikolwiek sposób praktykują, całkowicie porzucili, omijali i z nich zrezygnowali, a szczególnie, aby nie miało miejsca wzywanie demonów w gajach i lasach lub w domach oraz przy ofiarach bądź biesiadach, pod karą pozbawienia kościelnego pochówku.

Art work "Goddess Nerthus" by Lisa Hunt

Kult gajów musiał odznaczać się szczególną mocą, skoro na ziemiach zamieszkałych przez Słowian i Prusów kult istniejących we wczesnym średniowieczu miejsc zwanych silva sacra, przetrwał chrystianizację otoczony tajemnicą (patrz: L.J. Łuka, Wierzenia pogańskie na Pomorzu Wschodnim w starożytności i we wczesnym średniowieczu, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1973, s. 39; Ł. Okulicz-Kozaryn, Dzieje Prusów, Wrocław 1997, s. 473. Na temat podobnych założeń u Ugrofinów zob.: A. Nawrocki, op. cit, s. 139-140) . Jeszcze Erazm Stella (XVI w.) stwierdza nietykalność sanktuariów natury. Jego relację powiela Stryjkowski (XVI w.): „Mówili też, iż bogowie w lesiech gęstych mieszkali, a iż im tam ofiary czynić potrzeba i od nich słońca i dżdżów prosić." (StOP, s. 82).

Naruszanie świętych gajów groziło poważnymi sankcjami ze strony sacrum:

"Wchodzenie do nich albo ich niszczenie przez ścięcie drzewa lub łamanie gałęzi groziło śmiercią. Takiego bowiem, który łamał gałęzie albo wchodził do gaju, zły duch dusił lub kaleczył jakiś członek jego ciała" (z: Długosz X, s. 219).

Kult gajów na ziemiach polskich potwierdza Długosz:

"Tym więc bogom i boginiom stawiali Polacy świątynie i posągi, ustanawiali kapłanów i dawali ofiary, wreszcie gaje ogłaszali za święte i w szczególnie bardziej uczęszczanych miejscach odbywali obrządki i modlitwy [sacra et wneratio habita] oraz zaprowadzali uroczystości z nabożeństwami [solennitates et sacrificia instituta], na które zbierali się mężczyźni i kobiety wraz z dziećmi. Swoim tutaj bogom składali ofiary i całopalenia, wierząc, że ofiarami ubłagają mnóstwo rozmaitych gminnych bóstw." (z: Długosz II, s. 166.)

Ode mnie - B.S.  Temat - który poruszam w tym poście - przyszedł mi do głowy po dwóch zdarzeniach z PL - obydwa są zdecydowanie negatywne, lecz JESTEM TEGO PEWNA nie przypadkowe. Pierwsze wydarzyło się w listopadzie zeszłego roku a mianowicie... "Podpalenie ponad 700-go Dębu Chrobrego", które media skwitowały wyłącznie jako głupi wybryk wandali. Tylko idiota by w to uwierzył. Tak jak nie jest przypadkiem, że nad Libanem ktoś strzela do polskich-bocianów przelatujących na zimowiska w Afryce, tak nie jest przypadkiem, że płoną wielowiekowe dęby.

Drugim incydentem, bestialskim tak by go trzeba nazwać, bo na nic innego nie zasługuje, to znęcanie się nad dogorywającym jeleniem, które to nagranie obiegło nie tylko całą Polskę ale i świat. Nie będę go przytaczać, skomentuję tylko w ten sposób, że owszem, tzw. Myśliwi, których związki w XXI powinny być natychmiastowo rozwiązane i zakazane, nigdy nie grzeszyli inteligencją. Są to ludzie na wskroś prymitywni i żadne pseudo historyczne sentymenty nie tłumaczą ich działalności. Mało kto jednak zdaje sobie sprawę, że związki te są wspierane "duchowo", że się tak wyrażę, przez .... środowiska kościelne. Mordowanie jelenia zawsze było w smak tym ostatnim, którzy jak mało który Polak-Słowianin, zdają sobie sprawę, z prawdziwych a nie zapożyczonych wraz z chrystianizacją symboli germańskich (takich jak np. orzeł na godle!). Także kto ma uszy niech słucha... Zagwozdka na dzisiaj: Co mają ze sobą wspólnego: bocian (noszący dawniej także miano lelka), dąb, jeleń, dzik, czy np. pies - "Ktoś truje psy w Krakowie?", na który zawzięli się ostatnimi czasy nawet ... myśliwi, podczas gdy w pl-języcznych mediach w damasceńskim stylu zachwala się ino koty???

Helmold (I 84) wspomina o różnorodnych formach kultu wśród Słowian (est autem Slavis multiplex ydolatriae modus), po wzmiance o czci posągów w świątyniach (hii enim simulachrorum ymaginarias formas pretendunt de templis) wspomina o bogach zamieszkujących lasy i gaje (alii silvas et lucos inhabitant), których nie wyobrażano w rzeźbie (ąuibus nullae sunt effigies expressae). Gaj opisany przez Helmolda nie był jednak wyłącznie dziełem natury - kronikarz w dość enigmatyczny, co prawda, sposób opisuje jego strukturę, eksplikując ideę miejsca wydzielonego za pomocą ogrodzenia:

"Zdarzyło się, żeśmy w przejeździe dotarli do gaju, który jest jedyny w tym kraju [w Oldenburgu], cały się bowiem ściele równiną. Tutaj między starymi drzewami zobaczyliśmy święte dęby, które były poświęcone bogu tej ziemi Prowe. Otaczał je podwórzec i płot starannie z drzewa sporządzony, dwie posiadające bramy. Albowiem poza bożkami domowymi i bałwanami, których pełno było po różnych miastach, to miejsce było świętością całej krainy, dla której wyznaczony był kapłan, osobne święto i rozmaite ofiary. (...) Wstęp do zagrody był  z a k a z a n y  wszystkim prócz kapłana i przychodzących z ofiarami albo śmiercią zagrożonych, tym bowiem nie odmawiano azylu. Taką bowiem Słowianie cześć okazują swoim świętościom, że obejście świątyni nawet wroga krwią nie może być skalane..". (Gaj, w którym czczony był Prowe, znajdował się prawdopodobnie 4 km od Starogardu w miejscu wzniesienia nazwanego później Wienberg koło Putlos (S. Rosik, Interpretacja..., s. 283).

Semantyka słowa *gajb, w której zawarta jest idea izolacji, zamknięcia, wyraźnie odpo­wiada symbolicznemu znaczeniu wyspy jako izolowanej enklawy w otaczającej ją prze­strzeni: wyraz *gajb można uznać za nomen deverbale od słowa *gajiti ('pozwalać, żeby coś swobodnie rosło. 'nie dozwalać wstępu'; strzec, chronić, ogradzać; pielęgnować, ho­dować, głównie w odniesieniu do roślin, zwłaszcza ... drzew' - które nowa religia monoteistyczna oraz kultura nieprzerwanie od samego początku tępi - B.S.), równoległe do *gojiti ('przywracać ży­cie, goić, leczyć', a także 'odżywiać, karmić, tuczyć; hodować zwierzęta') kauzatywum (= powodowanie czynności, od w.w. słowa / stanu. Patrz. W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych, s. 258, ad. kauzalny). Słowiański *gajb jako miejsce święte dysponował siłami uzdrawiającymi, dającymi lub przywracającymi życie. Obrzędowy gaik (*gajikh), będący jego substytutem na zasadzie pars pro toto (= przyjmowanie części za całość, Kopaliński, s. 376), stanowił reprezentację sił witalnych podczas obrzędów weselnych czy wio­senno-letnich. Semantyka obrzędowo-religijna pojęcia skłoniła Wojtyłę-Świerzowską do zastanowienia, czy *gajb nie jest derywatem nominalnym od kauzatywnego *gojiti z przejętym od tej osnowy walorem sprawczym 'dawać (przywracać) życie' ('uzdra­wiać, goić'), 'wspomagać, zasilać' w realizacji nominalnej jako miejsce (środek) czynno­ści: 'przywracający, dający życie; wspomagający'. Komponent znaczenia 'wydzielony, strze­żony, chroniony, zagrodzony', pierwotnie akcesoryjny, zdaniem badaczki, mógł przejąć funkcję znaczenia głównego w procesie desakralizacji pojęcia i nazwy (stąd wyłonienie się serii o podstawie *gąj- i zasadniczym znaczeniu 'strzec, pilnować, chronić', 'ogradzać, zagradzać, nie dozwalać wstępu'). Stąd Wojtyła-Świerzowska skłania się do interpretacji *gajiti jako denominatiwum od *gajb ze znaczeniem wtórnym 'chronić, strzec, pilnować itd. jak gaju. Jej interpretacja pozwala osadzić interpretację lingwistyczną w realiach historycznych i etnograficz­nych, a także wyjść od podstawowego pojęcia życie, determinującego cały później­szy rozwój semantyczny wyrazu.

* * *

Autorzy Słownika prasłowiańskiego definiują *gajb następująco: 'wyodrębniony, wyłą­czony, chroniony, ogrodzony mały las; miejsce pogańskiego kultu, święty lasek; lasek, gdzie zakazano wstępować', 'mniejsze skupisko drzew (zazwyczaj liściastych) w pobliżu osiedli', 'niewielki, młody, zwłasz­cza liściasty las, grupa drzew, przeważnie dziko rosnących', przest. 'zielone liście, gałęzie, zieleń' (SP VII s. 27-28). O kulcie gajów u Słowian zob.: S. Urbańczyk, Religia pogańskich Słowian [w:] idem, Dawni Słowianie. Wiara i kult, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, rozdz. „Gaje, źródła, kamienie i góry" (s. 77--81) oraz KLS II 1, s. 250-254 (tamże współczesne obserwacje etnograficzne z Rusi oraz terenów za­mieszkałych przez ludy ugrofińskie). O synkretycznym kulcie gajów w średniowiecznej Europie zachod­niej zob.: A. Guriewicz, Problemy średniowiecznej kultury ludowej, Warszawa 1987, s. 119-121.

Także zdaniem Grażyny Rytter wyraz *gajb, daje się powiązać z czas. *gojiti (1.'tu­czyć, pielęgnować'; 2.'goić (rany), leczyć, uzdrawiać'; 3.'gościć'; 4.'ożywiać, chronić'; 5.'uspokajać'). Wyraz *gojiti posiadał też derywat *gojb urobiony bez wzdłużenia samogłoski rdzennej [o], z pierwotnym znaczeniem n. actionis 'życie'. Według Wojtyły-Świerzowskiej jest w nim widoczny walor kauzatywny przejęty z *gojiti: 'przywracać życie, sprzyjać życiu', co daje 'pax, pokój' ('czas sprzyjający życiu, czas umożliwiający życie'), 'lek, lekarstwo', 'chów, wychów, hodowla, pielęgnacja', a z drugiej - ciążenie ku osnownemu pojęciu 'życie' (por. także aw. gaya- 'życie; czas życia') ... (por. także sind. bhuyate, od hind. słowa: bhavayati = 'żywi, chroni, opiekuje' (IEW, s. 147).

Wyniki przedstawionej analizy językoznawczej znajdują oparcie w cytowanej wyżej relacji Tacyta o gaju Semnonów dającym „początek ludu", czyli miejscu, które powołało do ż y c i a  lud Swebów (zwykło się uważać, że chodzi wyłącznie o związek plemion germańskich, lecz w istocie, jak wskazują dużo starsze źródła, chodzi o ogół plemion białolicych, białą rasę - B.S.). Mitycznym miejscem Początku (*bytbje: scs. 'istnienie, egzystencja, byt; pochodzenie, powstanie, początek', es. też 'narodzenie, nativi-tas) i socjo- i etnogenezy (gr. 'ród, plemię', 'wspólnota') jawi się także wyspa Bujan.

_____________________________________

Koniec Części I
Cdn ....