"Mesjasz i Ekspansja" - Andrzej Wierciński. Część I

1. Wprowadzenie

Zasadniczą właściwością życia jest jego ekspansja w przestrzeni i czasie, czyli zajmowanie i wypełnianie wszelkich możliwych obszarów środowiska zewnętrznego, oraz wydłużanie czasu istnienia. W przypadku kiedy nie chodzi o obszar jeszcze przez życie nie zajęty, ekspandująca populacja konkuruje z innymi populacjami, aż do ustalenia się nowego stanu równowagi ekologicznej. Wtedy ekspansja jednych wymaga kurczenia się, czyli kontrakcji drugich, aż po ich ewentualne wyginięcie.

Ekspansja występuje zarówno na szczeblu osobniczym, jak i populacyjnym, gatunkowym, biocenotycznym, aż po biosferę w całości, choć w chwili obecnej, ekspansja rodzaju ludzkiego odbywa się kosztem kontrakcji biosfery na rzecz kultury.

Po szczycie ekspansji danego biosystemu zwykle następuje faza jego kontrakcji, na skutek procesów samowyrównawczych, hyperspecjalizacji, bądź konkurencji z innymi biosystemami. Ekspansja wymaga zawsze nakładów informacyjnych i materiałowo-energetycznych, ale zachodzi pod presją wewnętrzną i wychodzi z jakiegoś centrum.

Czynnikami umożliwiającymi ekspansję na poziomie biologicznym są:

a) samoreprpdukcja, zwiększająca masę danego biosystemu; 

b) mutacje genetyczne i uczenie się w połączeniu z selekcją naturalną, prowadzące do zwiększania się i różnicowania wydolności przystosowawczej, czyli życia w coraz trudniejszych środowiskach, przez coraz to dłuższe okresy czasu.

Tak więc, życie biosfery jako całości wykazuje ustalanie kolejnych poziomów integrującej równowagi ekologicznej o coraz to wyższej komplikacji. Oczywiście nie należy mieszać pojęcia ekspansji z pojęciem prostej wędrowności. Warto wreszcie podkreślić, że wszechświat jako całość ekspanduje po wyjściu z quasi-punktowego stanu osobliwego.

2. Ekspansja człowieka

Człowiek również ekspanduje na poziomie osobniczym, społecznym i gatunkowym. Tak oto, osobnik ludzki ekspanduje ze stanu zygoty po zapłodnieniu ok. 1015 razy, na skutek reprodukcji komórek na drodze miteozy, a jego ekspansję w czasie znamionuje wydłużanie się dożywalności, które wzrosło ok. trzykrotnie w dziejach demograficznych ludzkości. Wewnętrznie zaś zachodzi ekspansja pola świadomości, które w ciągu życia osobniczego obejmuje coraz to większe obszary poznawcze myśli i pamięci obrazowej, a zarazem wzrastają możliwości działali wolicjonalnych w stosunku do zautomatyzowanych odruchów, odziedziczonych, albo nabytych. Wydłużają się także w ciągu życia okresy świadomości na jawie od 8 do 18 godzin na dobę. I wreszcie zwiększa się zasięg kontroli osobnika nad jego otoczeniem.

Ekspandują również poszczególne społeczności, a wreszcie gatunek w całości, którego burzliwy wzrost demograficzny świadczy o ogromnym sukcesie ewolucyjnym, zwłaszcza jeśli zauważyć, że zdobył on wszystkie strefy klimatyczne. Koncentrując się dalej nad kwestią ekspansywności społeczności ludzkich należy stwierdzić, że wykracza ona poza czysto biologiczne czynniki, a to na skutek wyposażenia człowieka w świadomość introspekcyjno-refleksyjną, z jej symbolizującym myśleniem i aktywnością wolicjonalną. Istota tej różnicy polega na możliwości wytworzenia w świadomości ludzkiej obrazów i idei różnych przyszłych celów i programów działań, które do nich mogą prowadzić. Wśród tych celów może zjawić się dalekosiężna ekspansja w przestrzeni i czasie.

Jej realizacja w skali społecznej wymaga:

a) wytworzenia ideologii ekspansji i jej elitarnego nośnika, jako scentralizowanego ośrodka sterującego ekspansją; 

b) wprowadzenia tej ideologii w świadomość ogółu członków społeczności i sprzężenia jej z ośrodkami motywującymi emocyjnie; 

c) zaistnienia w otoczeniu warunków sprzyjających ekspansji; 

d) dyspozycyjności określonych środków materialnych, niezbędnych do przeprowadzenia ekspansji; 

e) integrującego działania ekspansji w stosunku do kolejno zajmowanych obszarów i społeczności je zamieszkujących; 

f) wytworzenia barier osłonowych, wewnętrznych i zewnętrznych, broniących przed różnorodnymi zagrożeniami ze strony społeczeństw nie objętych ekspansją. Jeśli idzie o zasadniczy sposób realizacji ekspansji, to można wyróżniać dwa jej typy skrajne:

a) pokojowy, polegający na konwersji ideologicznej i akulturacji pod wpływem takich czy innych nacisków, od perswazyjnych aż po polityczne; 

b) militarny, polegający na podboju w drodze wojny i wprowadzeniu pod naciskiem siły zbrojnej własnego ładu.

Najczęściej obie te formy realizacji występują w każdej ekspansji, następcze, lub obok siebie, z różnym natężeniem. Przykładami następczości może być chrześcijaństwo, a oboksiebności - mahometanizm.

3. Kilka uszczegółowień w koncepcji ekspansji społecznej

Warto obecnie rozważyć uszczegółowienia powyższych stwierdzeń o ekspansji społecznej. Niech za motto posłużą wiersze 27 i 28 z mojżeszowej Księgi Rodzaju*:

27. I stworzył Bóg człowieka na obraz swój. Na obraz Boga stworzył go. Jako mężczyznę i niewiastę stworzył ich. 

28. I błogosławił im Bóg, i rzekł do nich Bóg: Rozradzajcie się i rozmnażajcie się, i napełniajcie ziemię, i czyńcie ją sobie poddaną; panujcie nad rybami morskimi i nad ptactwem niebios i nad wszelkimi zwierzętami, które się poruszają po ziemi.

* Cytat został zaczerpnięty z nowego przekładu Biblii wydanej przez Bryt. Tow. Bibl., Warszawa, 1975

Czyż można mocniej wezwać do ekspansji w skali ogólno-gatunkowej? 

Ale zejdźmy na poziom społeczności...

Tak więc skuteczna ideologia ekspansji powinna stanowić do pewnego stopnia zaprzeczenie poprzedniej ideologii, a zarazem nawiązywać do niej, aby mieć oparcie w tradycji kulturowej społeczności. Jej problemem centralnym jest przedstawiać ekspansję jako cel, usankcjonować go, uzasadnić i uatrakcyjnić, oraz wskazać drogę realizacji. Jest ona przeto z natury rzeczy profetyczna, ponieważ wieści cel mniej lub bardziej odległy. W związku z tym musi spowodować w ludziach: 

- wiarę, bo uzasadnienie czasowo odległego celu jest zawsze wątpliwe;

- nadzieję w realizowalność celu;

- wzrost poczucia więzi wewnątrzgrupowej, bowiem społeczność po winna działać w sposób wysoce skoordynowany;

- ofiarność, bo wszelka ekspansja wymaga wyrzeczeń zarówno wtedy, kiedy polega ona na apostolskiej misyjności, jak i na działaniach wojennych.

Słowem, ideologia ta powinna pociągać ludzi do realizacji celu. Występują tu dwie możliwości:

1) albo apelować przede wszystkim do zwierzęcej strony natury ludzkiej, ukazując ekspansję jako środek do pozyskania bogactw tego świata i władzy, czy też - wzbudzając lęk przed represjami u ociągających się, lub niechętnych ekspansji;

2) albo apelować do specyficznie ludzkiej strony natury człowieka ukazując ekspansję jako środek do ustalenia doskonałego ładu społecznego, zaspokojenia potrzeby poczucia sensu życia i uogólnionego poznania świata.

Zwykle mamy do czynienia ze stosowaniem mieszanej strategii, przy czym w dalszej ewolucji obserwuje się charakterystyczne rozdwojenie idące w kierunku ujednorodnienia takich uzasadnień. Jakby nie było, ideologia ekspansji zawiera zawsze motyw wybraństwa ekspandującej społeczności, w stosunku do innych. „Nam przeznaczone jest zdobyć świat i wprowadzić weń nasz ład", albo: „tylko my wiemy na czym polega sens życia i świata i chcemy go wam przekazać". Ideologia ekspansji musi zatem określić misję dziejową społeczności, jako „ludu wybranego", który ma wprowadzić pokojowo, lub narzucić siłą swój porządek".


Ludzie są jednak wyposażeni w z góry zadany, wrodzony charakter, który objawia się zróżnicowaną podatnością na różne bodźce. Jednych motywuje głównie poszukiwanie prawdy o świecie, czy o sobie, drugich - poszerzanie więzi społecznej z innymi ludźmi i jej porządkowanie, trzecich - poszukiwanie piękna i tworzenie go. Jedni gromadzą majątek, inni dążą do zmysłowego wyżycia się itd, itd. Jakby nie było, zawsze chodzi o wewnętrzną ekspansję samego siebie w przestrzeni i czasie, czyli o ekspansję świadomości, która wypełnia się tymi lub innymi doznaniami poznawczymi i emocyjnymi, oraz pragnie trwać jak najdłużej.


Optymalna ideologia ekspansji apeluje do wszystkich źródeł motywacji, celem ogarnięcia swym oddziaływaniem maksymalnej liczby ludzi, ale robi to tak, aby w konfrontacji z rzeczywistością, która zwykle uniemożliwia od zaraz adekwatne zaspokojenie dominujących potrzeb wszystkim członkom społeczności - zbyt szybko się nie załamać. Wobec tego stosuje się przeniesienie w odległą przyszłość nadziei na realizację doskonałego ładu społecznego, wszelkiego rodzaju radości, absolutnego poznania, doskonałego piękna itd. Pokazuje się więc odpowiedni, wynagradzający obraz zaświatów, czy tysiącletniego, albo prawie wiecznego królestwa na ziemi. Zarazem obieca się pewne z tych korzyści już niedługo, po rozpoczęciu ekspansji.

Drugą stronę motywacji stanowi odstraszający obraz świata, czy zaświatów, przeznaczony dla przeciwników ekspansji. W ten sposób można wytwarzać odpowiednie skojarzenia atrakcyjne, przeciwstawione awersyjnym, i wspierać je zaliczkowymi nagrodami oraz represjami, metodą „kija i kiełbasy", wewnętrznego i zewnętrznego. Warto przy tej okazji podkreślić, że apelacja do zwierzęcej strony natury ludzkiej może zapewnić w sprzyjających warunkach szybką ekspansję w przestrzeni, ale nie w czasie.

Idąc dalej w naszych rozważaniach, wiadomo, że największe oddziaływanie na ludzi ma inny człowiek. Wynika to stąd, że ludzie są przystosowani przede wszystkim do współżycia z sobą. Przecież od najwcześniejszego dzieciństwa człowiek uwrażliwia się emocyjnie i poznawczo na innych ludzi, mając ku temu wrodzone predyspozycje, wsparte o symbolizację archetypową. Wobec tego, człowiek jako określone indywiduum może oddziaływać na innych ludzi naraz na wszystkich poziomach poznawczych, sięgając zarówno do świadomości, jak i podświadomości i pobudzać różnorakie emocje i nastroje. Czyni to gestem, mimiką, wyrazem oczu, głosem i słowami, oraz treściami w nich zawartymi itd., aż na koniec też przykładem własnego życia. Dlatego najbardziej efektywnym nośnikiem ideologii ekspansji będzie jeden człowiek, taki, który realnie lub charyzma-tycznie obdarzony jest największą mocą oddziaływania. Ideologia ekspansji wymaga jednego Mesjasza, co też zapewni jej największą spójność wewnętrzną. Jeśli nawet taka
mesjaniczna postać jest pozbawiona realnie tych, czy innych kwalifikacji, to musi ona być uczyniona Mesjaszem przez społeczność. Mesjasz przeto to postać wyjątkowa, wyrastająca ponad przeciętność i wyposażona w charyzmę społeczną. Musi on być otoczony atmosferą kultowości. W przeciwnym razie nie stanie się przywódcą ekspansji i jej centralnym punktem wyjścia.

Samo wystąpienie ideologii ekspansji i mesjanicznego punktu wyjścia zwykle nie wystarczają jednak, aby ekspansja ruszyła z miejsca. Tym warunkiem sprzyjającym jest społeczne niezadowolenie z dotychczasowego stanu rzeczy, czyli takie lub inne, realne nieadekwatności w zaspokajaniu różnorodnych potrzeb życiowych ludzi. Jeśli nawet tak nie jest, to niezadowolenie takie można rozbudzić przez podsuwanie obrazów lepszego niż dotąd ich zaspokajania. Wtedy można mówić o w pełni ideologicznym zaprogramowaniu ekspansji.

Cechy typowej ekspansji mesjanicznej można podsumować następująco:

a) zjawienie się pierwszej, ofiarnej i nauczycielskiej postaci mesjanicznej o szczególnej mocy perswazyjnej, która staje się optymalnym nośnikiem adekwatnej ideologii ekspansji, ukazującej jej cele, uzasadniającej je i wskazującej drogę do jej realizacji; można ją nazwać mesjaszem wyjściowym; on sam jest wybrańcem wyjątkowości i swe wybraństwo przelewa na społeczność;

b) wytworzenie się wokół niego mesjanicznej elity ascetyzującej, a więc zdolnej do wyrzeczeń, jako ośrodka przekazującego i motywującego ideologię;

c) następuje ekspansja przestrzenna tej elity przez określony wzrost ilościowy i rozwój hierarchiczny w danej społeczności wyjściowej i powielanie tego w innych, tj. tych, które są kolejno obejmowane ekspansją; w zakresie ekspansji w czasie, następuje zapewnienie sukcesji mesjanicznej, czyli szeregu postaci przywódczych, reprezentujących mesjasza wyjściowego (dziedziczenie lub obieranie);

d) wchłanianie elementów kulturowych obcego pochodzenia w trakcie ekspansji i przetwarzanie ich w różnym stopniu, przy jednoczesnym wytworzeniu barier ochronnych przed obcością i chroniących poczucie wybraństwa, o charakterze rytualno-obyczajowym;

e) podtrzymywanie ideologii przez obraz Mesjasza paruzyjnego „czasów ostatecznych", co w szczególności dotyczy religijnie zmitologizowanych postaci (Chrystus Paruzyjny, Budda-Maitreja, Saośjant, Ostatni Imam, lub Quetzalcoatl powracający z za Morza Wschodniego); w zeświecczonym modelu zakłada się ciągłość następczości po pierwszym Mesjaszu;

f) pomimo to, nieuchronnie przebiegną procesy rozpadowe, na skutek dojścia do głosu animalnej strony natury ludzkiej i zaburzeń w samej ideologii, co się manifestuje w --

- deascetyzacji, tj. „otłuszczeniu" elity mesjanicznej z powodu jej uprzywilejowanego charakteru w społeczeństwie, zapewniającego bogacenie się i nadużycia władzy,

- a w ideologii narasta tendencja ku ortodoksyjnemu ze sztywnieniu, jakby jej „mineralizacja", albo synkretyczna utrata pierwotnej spójności (są to pewne analogony symptomów procesu biologicznego starzenia się);

g) w efekcie dochodzi do apokaliptycznego upadku Czasów Ostatecznych, po których objawia się Mesjasz paruzyjny, który będzie wyjściowym dla następnego cyklu ekspansji.

Mówiąc inaczej zawsze mamy do czynienia tylko z określonym potencjałem wyjściowym ekspansji, który wespół z otoczeniem wyznacza jej granice. Przyglądając się takim przebiegom ekspansji w przeszłości można stwierdzić, że zwykle prowadziły one do co prawda bolesnej, ale adaptacyjnie koniecznej integracji społeczno-kulturowej w coraz to szerszej skali, ostatnio - uniwersalnej, tj. ogólnoludzkiej. Wydaje się, że prototypem najbardziej archaicznym dla postaci mesjanicznej jest szaman, potem „święty król", przeznaczony na ofiarę, magicznie zapewniającej pomyślność społeczności. Potem obserwuje się rozdwojenie ewolucyjne na w różnym stopniu mesjanicznych władców „tego świata", apelujących coraz bardziej do animalnej strony natury ludzkiej i mesjaszy religijnych o uniwersalnym charakterze, których szczytowym ucieleśnieniem jest Chrystus w swych dwóch manifestacjach, wyjściowej i paruzyjnej.

4. Szaman jako prototyp Mesjasza

A zaczyna się od szamana, który zapewnia koordynację działań wewnątrz jednej, niewielkiej grupy wędrujących łowców i zbieraczy, obsługując ją nauczy cielsko, zbawczo i ofiarnie. Zapewnia on nie tyle ekspansję przestrzenną społeczności, ile ekspansję w czasie, tzn. optymalizuje przystosowawczo jej czas egzystencji. Zachodzi przy tym wymiana kolejnych szamanów według wzorca: pierwszy, wielki ubóstwiony szaman - jego następcy. W celu zilustrowania tezy o szamanie jako prototypie „świętego króla" i w ogóle postaci mesjanicznej, wystarczy przyjrzeć się niezmiennikom modelu biograficznego szamana Tak więc, w roli szamana spotyka się osobników wyróżnionych w wierze społecznej swym niezwykłym pochodzeniem od zmitologizowanych przodków zwierzęcych, od innych wybitnych szamanów, albo zgoła od istot boskich (motyw nadnaturalnego, lub tajemniczego pochodzenia). Szaman jest „naznaczony" szczególnymi cechami fizycznymi (np. polidaktylia, dodatkowe żebra, urodzenie się z zębami itd.) i odchyleniami od normy psychicznej (np. histeria, symptomy schizefrenopodobne, transwertyzm płciowy itd. - motyw znaków przy urodzeniu określających niezwykłą naturę wybrańca).

Dla (kryzysu szamańskiego) w dzieciństwie szczególnie charakterystyczne są objawy zaburzeń psychonerwowych i występowanie halucynacji (stanów ekstatyczno-wizyjnych), co się interpretuje jako wybór kandydata przez nieżyjącego szamana, lub moce nadprzyrodzone (motyw niebezpiecznego dzieciństwa).

Wszakże do tego, by stać się szamanem nie wystarczy samo niezwykłe pochodzenie i niebezpieczne dzieciństwo, ponieważ trzeba przejść przez arcytrudną drogę inicjacji, w czasie której kandydat poddany jest uciążliwemu treningowi deprywacyjnemu (surowe posty, pustelnictwo, podleganie sytuacjom grozy, oblewanie lodowatą wodą, ćwiczenia oddechowe, zadawanie bólu itd.), który ma na celu uzyskanie stanów transowych (zmienionej świadomości) i rozwój samokontroli. Ponadto otrzymuje on potężną porcję tradycyjnej wiedzy, którą musi sobie przyswoić. Wszystko to odbywa się pod okiem innego, doświadczonego szamana, lub w ramach szkolenia zbiorowego w tajnym stowarzyszeniu szamańskim. Inicjacja taka trwa zwykle przez całe lata, a jej punktem szczytowym jest przeżycie tzw. „śmierci inicjacyjnej", które może się nawet objawić.symptomami w rodzaju obrzęków czy krwawych wybroczyn na ciele. Od strony psychicznej, charakterystycznym elementem jest doznanie jakby rozćwiartowania, rozrywania lub obgotowywania ciała, a w tym nierzadko też dekapitacji. Szaman musi bowiem „narodzić się
powtórnie" i uzyskać „nowe ciało" o nadzwyczajnych własnościach, które umożliwi mu odporność na ogień i niską temperaturę, jasnowidztwo, rozumienie „mowy" zwierząt i roślin, oraz duchów. Musi też umieć uprawiać niezmordowanie taniec transowy, grać na instrumencie muzycznym, oraz dokonywać ekstatycznych wędrówek po zaświatach. Poza całą konkretną wiedzą o otoczeniu, a w tym o leczniczych i trujących własnościach roślin i innych substancji, szaman winien opanować tradycję plemienną i zaznajomić się z tajnikami obrzędów magicznych i religijnych (np. u ludów syberyjskich, słownictwo szamana jako barda plemiennego obejmuje 15000 słów, a u ludzi przeciętnych nie wykracza ono poza 4000 słów), oraz posiąść wiele umiejętności rzemieślniczych, niezbędnych do wykonywania różnorodnych przyborów magicznych (motyw trudnego wtajemniczenia i ekstatyczno-wizyjnej wędrówki po zaświatach zakończonego „śmiercią inicjacyjną").

Siłą rzeczy, szaman żyje pod stałą presją otoczenia społecznego, które uważnie śledzi jego sukcesy i klęski. Te ostatnie są osądzone i wówczas podlega on prześladowaniom. Jego śmierć jest zjawiskiem niezwykłym dla grupy, podobnie jak niezwykłe było jego życie (motyw sakramentalnego, lub ofiarnego odejścia zakończony tajemniczą śmiercią). Dlatego też szaman grzebany jest w odmienny sposób, a po pogrzebie jego duch uzyskuje szczególne moce. Najwięksi szamanie mają jednak dostępować wniebowzięcia za pomocą mitycznego ptaka, albo „wozu ognistego" (motyw zmartwychwstania, lub wniebowstąpienia). Zjawisko szamanizmu jest uniwersalnie rozpowszechnione i dane archeologiczne zdają się przemawiać za tym, że może ono sięgać nawet dolnego paleolitu. Szaman w swej osobie stapia w jedną całość funkcje kapłana i maga, znachora, wróżbity eta, a w pierwotniej szych przypadkach też i przywódcy politycznego. W jego modelu świata stapiają się w jedną całość religia i magia, oraz wiedza o świecie rzemieślniczego typu. Szczególnie wyróżniającą go cechą jest zdolność do popadania w stany ekstatyczno-wizyjne, tj. stany transowe, udrożniające kanały do podświadomości, w której w każdym człowieku narasta ogromna część mapy poznawczej świata, normalnie świadomości prawie że niedostępnej. Możnaby przytoczyć bardzo wiele innych jeszcze atrybutów szamanizmu, które przemawiają za tezą, że dostarczył on wzorca dla późniejszych postaci typu mesjanicznego.

Postacią przejściową jest „święty król", sakralny władca większych społeczności okresu wprowadzenia gospodarki rolniczo-hodowlanej, z których część w fazie wczesnej urbanizacji staje się zbiorem ekspansywnie z sobą konkurujących miast-państw. Następuje wtedy wprowadzenie charakterystycznej cykliczności astronomicznie wyznaczanej, zgodnie z ideologią religii astrobiologicznych, a też inicjacji typu heroicznego, która kończy się zbawczą dla dalszej ekspansji czasowej społeczności, krwawą ofiarą ze świętego władcy. W późniejszych czasach, ofiara ta zmienia się w różne swe symboliczne substytuty. Przyjrzyjmy się przykładowi ekspansji starożytnego Rzymu, z podkreśleniem jej mesjanicznego charakteru.

Koniec Części I -- Cdn...