"Filozofia jako nauka o bycie" - Arystoteles

Istnieje nauka, która bada Byt jako taki i przysługujące mu atrybuty istotne. Nie jest ona żadną z tzw. nauk szczegółowych, bo żadna z tych nauk nie bada ogólnie Bytu jako takiego, lecz wyodrębnia pewną część bytu i bada jej własności, jak na przykład nauki matematyczne. Otóż, ponieważ poszukujemy pierwszych zasad i najwyższych przyczyn, musi przeto istnieć jakiś Byt, do którego należą te zasady i przyczyny na mocy jego własnej natury. Jeżeli więc filozofowie poszukujący elementów Bytu poszukiwali tych innych zasad, z tego musi wynikać, że elementy Bytu są elementami Bytu nie akcydentalnego, lecz Bytu jako takiego. Dlatego i my również musimy się zająć poszukiwaniem pierwszych przyczyn Bytu jako takiego. (...) Tak jak istnieje jedna nauka, która zajmuje się tym wszystkim co jest zdrowe, podobnie też i we wszystkich innych przypadkach. Nie tylko bowiem w przypadku rzeczy objętych wspólnym mianem ich badanie należy do jednej nauki, lecz także w wypadku rzeczy powiązanych jedną naturą, bo rzeczy te są w pewien sposób nazwane jednym mianem. Jasne więc, że do jednej wiedzy należy badanie rzeczy jako rzeczy. Wszędzie zatem wiedza zajmuje się tym, co jest pierwsze i od czego zależne są inne rzeczy oraz z czego biorą swe nazwy. Jeżeli jest to substancja, wobec tego filozof powinien opanować zasady i przyczyny substancji. (...) 

Przedmiotem naszych badań są zasady i przyczyny bytu, ale jest oczywiste, że mowa jest o bycie jako takim. Jest przecież jakaś przyczyna zdrowia i dobrego samopoczucia; również przedmioty matematyki mają zasady, elementy i przyczyny, a w ogóle każda nauka racjonalna albo taka, która się posługuje w jakimś stopniu rozumowaniem, traktuje o przyczynach i zasadach w sposób więcej lub mniej ścisły. Wszystkie jednak nauki koncentrują swe wysiłki na określonym przedmiocie w określonym rodzaju i zajmują się nim, a nie bytem absolutnym ani bytem jako takim; nie przywiązują wagi do istoty rzeczy, ale wychodząc od istoty, którą jedne [nauki] czynią dostępną dla zmysłów, inne traktują jako hipotezę, dowodzą bardziej lub mniej przekonywająco istotnych atrybutów rodzaju, którym się zajmują. Jest przeto jasne, że taka indukcja nie dowodzi istnienia substancji czy istoty, lecz zmierza do jakiegoś innego rodzaju poznania. Podobnie nauki te nie mówią nic o istnieniu czy nieistnieniu rodzaju, którym się zajmują, ponieważ należy to do tej samej operacji myślowej, która ma wyjaśnić istotę i istnienie rzeczy. 
 

*** 

Ponieważ fizyka jest, tak jak inne nauki, nauką o określonym rodzaju bytu, tzn. o tego rodzaju substancji, która zawiera w sobie zasadę ruchu i spoczynku, to oczywiście nie jest ani nauką praktyczną, ani nauką wytwórczą. W przypadku bowiem rzeczy wytworzonych zasada znajduje się w wytwórcy: jest nią albo rozum, albo sztuka, albo jakaś zdolność; natomiast w przypadku działania zasada znajduje się w czynniku działającym, mianowicie w woli, bo przedmiot działania i przedmiot wolnego wyboru jest tym samym. Jeżeli więc wszelka myśl jest albo praktyczna, albo wytwórcza albo badawcza, to fizyka powinna być nauką teoretyczną, ale badającą rodzaj bytu, który jest zdolny do ruchu, oraz substancję, która według definicji jest przeważnie nieodłączna od materii. Sposób istnienia istoty i jej definicja nie powinny ujść naszej uwagi, ponieważ bez tego poznania wszelkie badanie byłoby wysiłkiem bezużytecznym. Wśród rzeczy definiowanych oraz istot jedne są takie jak "wklęsłe", inne jak "wygięte", a różnica polega na tym, że to co wygięte jest związane z materią (bo wklęsły nos jest wygięty), podczas gdy "wklęsłość" istnieje niezależnie od materii zmysłowej. Jeżeli więc wszystkie przedmioty naturalne są podobne do "wklęsłego", jak nos, oko, twarz, ciało, kość i w ogóle zwierzę, a także liść, korzeń, kora i w ogóle roślina (bo żadna z tych rzeczy nie może być określona bez ruchu - lecz zawsze mają materię), to staje się oczywiste, jak należy w bytach fizycznych poszukiwać i definiować istotę; również do filozofa przyrody należy badanie duszy w pewnym sensie, o ile nie jest niezależna od materii. 

Z tego, co zostało powiedziane, wynika więc jasno, że fizyka jest nauką teoretyczną. Ale i matematyka jest również nauką teoretyczną, jednak nie jest obecnie jasne, czy jej przedmioty są nieruchome i rozłączalne; to, że przynajmniej niektóre działy matematyki badają owe byty jako nieruchome i jako rozłączalne, jest oczywiste. Jeżeli jednak istnieje coś, co jest wieczne, nieruchome i rozłączalne, to oczywiście wiedza o tym należy do nauki teoretycznej - a nie fizyki (bo fizyka zajmuje się pewnymi rzeczami w ruchu) ani matematyki, lecz do nauki wcześniejszej od nich. Fizyka bowiem zajmuje się rzeczami istniejącymi oddzielnie, ale będącymi w ruchu, a niektóre działy matematyki zajmują się rzeczami nieruchomymi, ale nie istniejącymi oddzielnie, lecz ucieleśnionymi w materii; natomiast "nauka pierwsza" ma za przedmiot byty zarazem oddzielne i nieruchome. Teraz wszystkie pierwsze przyczyny muszą być wieczne, a zwłaszcza przyczyny nieruchome i oddzielne, bo są przyczynami rzeczy widzialnych wśród rzeczy boskich. Muszą przeto istnieć trzy nauki badawcze: matematyka, fizyka i teologia; jest wszak oczywiste, że jeżeli jest gdzieś obecna boskość, to jest obecna w rzeczach tego rodzaju. Ta najwyższa nauka musi się zajmować najwyższym rodzajem. Tak więc nauki teoretyczne są cenniejsze od innych nauk, a ta jest najcenniejsza wśród nauk teoretycznych. Mógłby ktoś zapytać, czy pierwsza filozofia jest ogólna, czy też zajmuje się jakimś rodzajem i jakąś jedną naturą; a to samo rozróżnienie spotyka się także w naukach matematycznych: geometria i astronomia mają za swój przedmiot pewien szczególny rodzaj rzeczy, podczas gdy ogólna matematyka jest wspólną podstawą wszystkich. Odpowiadamy, że jeżeli nie istnieje inna substancja niż ta, którą ustanowiła przyroda, to fizyka jest nauką pierwszą; jeżeli natomiast istnieje jakaś substancja nieruchoma, to nauka o tej substancji powinna być wcześniejsza i powinna być pierwszą filozofią i, w ten sposób, ogólną, bo jest pierwszą. Powinno do niej należeć badanie bytu jako takiego, tzn. zarówno jego istoty, jak i atrybutów, które mu przysługują jako bytowi. 

Źródło: Arystoteles, Metafizyka, tłum. K. Leśniak, Warszawa 1983